დროის სარტყელი |

ახალი ზელანდია მდებარეობს ორი დროის სარტყელში. სამხრეთისა და ჩრდილოეთის კუნძულები, ასევე მათ გარშემო მდებარე მცირე კუნძულები იყენებენ სტანდარტულ ახალზელანდიურ დროს (New Zealand Standard Time ან NZST) და იმყოფებიან 12 საათით წინ მსოფლიო კოორდინირებულ დროზე (UTC). ჩატემის არქიპელაგის კუნძულები იყენებენ ჩატემის სტანდარტულ დროს (Chatham Standard Time ან CHAST) და იმყოფებიან 12 საათით და 45 წუთით წინ მსოფლიო კოორდინირებულ დროზე. ზაფხულის პერიოდში საათის ისრები გადაიწევა ერთი საათით წინ და სხვაობა მსოფლიო კოორდინირებულ დროსთან ამ პერიოდში შეადგენს 13 საათს NZST-სთან და 13 საათსა და 45 წუთს CHAST-სთან.

ისტორია |

პოლინეზიური პერიოდი |

მიიჩნევა, რომ მაორები არიან იმ ხალხის წარმომადგენლები, რომლებიც ემიგრირდნენ ტაივანიდან მელანეზიაში, შემდეგ საზოგადოების კუნძულების გავლით ახალ ზელანდიაში

ახალი ზელანდიის პირველაღმომჩენებად შეიძლება ჩაითვალოს აღმოსავლეთ პოლინეზიიდან წამოსულები, რომლებმაც დაიწყეს ამ კუნძულების ათვისება სავარაუდოდ XI—XIV საუკუნეებში. გადმოსახლებულთა რამდენიმე ტალღამ და ახალ ტერიტორიებზე თანდათანობითმა გავრცელებამ შექმნეს ორი, თუნდაც ბევრი რამით მსგავსი, მაგრამ მაინც დამოუკიდებლად განვითარებული კულტურა და ორი ხალხი — მაორები (მაორი. Māori) და მორიორები (მაორი. Moriori). მორიორები კომპაქტურად ცხოვრობდნენ ჩატემის კუნძულებზე, ხოლო მაორები ჩრდილოეთ და სამხრეთ კუნძულებზე.

მაორებს დღევანდელ დღემდე შემორჩათ ლეგენდები პოლინეზიელ ზღვაოსან კუპეზე (მაორი. Kupe), რომელმაც მოაწყო პირველი მოგზაურობა ამ კუნძულებთან მსუბუქი კატამარანებით X საუკუნის შუაში. მან პირველმა დადგა ფეხი ამ ნაპირებზე, რომლებიც იმ მომენტში დაუსახლებელი იყო. ამ ლეგენდების თანახმად რამდენიმე თაობების შემდეგ საოკეანო კანოების დიდმა ფლოტმა დატოვა თავისი კუნძულები, იმისათვის რომ დაუფლებოდნენ ახალ მიწებს. თვითონ კუპესა და კოლონიზატორების ფლოტის არსებობას ეწინააღმდეგება რიგი მკვლევარები, მაგრამ არქეოლოგიური აღმოჩენები ამტკიცებენ პოლინეზიური ათვისების ისტორიას.

ზუსტად მაორებს შეხვდა ამ მიწაზე მოსული პირველი ევროპელები.

ევროპული პერიოდი |

ნიდერლანდელი მოგზაური აბელ ტასმანი (ნიდერლ. Abel Janszoon Tasman) იყო პირველი ევროპელი, რომელმაც დაინახა ახალი ზელანდიის ნაპირები 1642 წელს.

ინგლისელი კაპიტანი ჯეიმზ კუკი (ინგლ. James Cook) ეწვია და გამოიკვლია კუნძულები 1768 წელს. ზუსტად ამ მოგზაურობამ დაუდო დასაწყისი ევროპელების მიერ კუნძულების აქტიური ათვისების პერიოდს. პირველები მათ შორის იყვნენ ვეშაპის დამჭერები, მისიონერები და ვაჭრები, რომლებიც მაშინ აშენებდნენ თავის პატარა და მცირერიცხოვან დასახლებებს ძირითადად სანაპირო ზოლის გასწვრივ.

ვაიტანგის შეთანხმების ფურცელი.

1840 წელს ახალი ზელანდიის კოლონიზაციისაკენ საფრანგეთის გაძლიერებულ ინტერესებთან დაკავშირებით დიდმა ბრიტანეთმა დანიშნა იქ თავისი პირველი ლეიტენანტ-გუბერნატორი უილიამ ჰობსონი (ინგლ. William Hobson). იმავე წლის 6 თებერვალს მისი მონაწილეობით დაიდო შეთანხმება, რომელმაც მიიღო შეთანხმების დადების ადგილის სახელი ვაიტანგის შეთანხმება^[36]. მიუხედავად იმისა, რომ შეთანხმების ინგლისური ვერსია და მისი თარგმანი მაორის ენაზე სავსებით განსხვავდებოდა ერთმანეთისაგან, ის გახდა საფუძველი ახალი სახელმწიფოს შექმნისათვის და დღესაც კი ძალაშია. შეთანხმების თანახმად, ახალი ზელანდია გადავიდა ბრიტანეთის მონარქიის მფლობელობაში, მაგრამ ამასთან ერთად მაორებს გარანტია ეძლეოდათ ყველა მათი უფლებების შენარჩუნებაში, ქონებრივის ჩათვლით.

შეთანხმება გახდა ბაზა პირობების შექმნისთვის, რომლებიც დაეხმარება თანამშრომლობისა და ურთიერთობის განვითარებას ევროპელ დასახლებულებსა და მაორის ტომებს შორის. ამავე დროს, ვაჭრობის განვითარებამ, ცხოვრების პირობების გაუმჯობესებამ და მაორებისათვის ცეცხლსასროლი იარაღის შოვნის შესაძლებლობამ გაამახვილა ყურადღება მიწაზე დავისაკენ. XIX საუკუნის 60—70-იან წლებში ამ პრობლემის გამო შეჯახებები გახდა მიზეზი სისხლისმღვრელი ახალი ზელანდიის მიწების ომებისა (ინგლ. New Zealand Land Wars), რის შედეგადაც მაორებმა დაკარგეს თავისი მიწების დიდი ნაწილი.

ჰობსონის შემდეგ ახალი ზელანდიის გუბერნატორი გახდა რობერტ ფიც როი, რომლის მართვის სტილის წინააღმდეგ პროტესტებმა გამოიწვია მისი გადადგომა (1845 წლის 18 ნოემბერი).

მაორებს შორის სეპარატისტული ტენდენციები გრძელდებოდა XX საუკუნის დასაწყისამდე, მაგრამ ახალზელანდიელი ხელისუფლების ჭკვიანური პოლიტიკის გამო, სეპარატისტულმა მოძრაობამ დაკარგა მხარდაჭერა. პირობითად აქტიური სეპარატიზმის შეწყვეტა ითვლება მაორების პარლამენტის დათხოვნის თარიღი 1902 წელს.

1850-იანი წლების შუაში ახალმა ზელანდიამ მიიღო შეზღუდული თვითმმართველობის უფლება, ხოლო იმავე საუკუნის 90-იანი წლების ბოლოს იგი ფაქტობრივად გახდა დამოუკიდებელი სახელმწიფო. 1893 წელს ახალი ზელანდია გახდა პირველი ქვეყანა მსოფლიოში, სადაც ქალებს მიეცათ თანაბარი საარჩევნო უფლებები.

ახალზელანდიური ომები მიწისთვის. 1868 წლის ნახატი.

1901 წელს ახალმა ზელანდიამ უარი თქვა შესაძლო მიერთებაზე ავსტრალიის კავშირთან, ხოლო 1907 წელს კანადისა და ავსტრალიის შემდეგ გამოცხადდა დამოუკიდებელ დომინიონად. მიუხედავად ამისა, რომ დიდი ხნის განმავლობაში, როგორც ბრიტანეთის იმპერიის ყველა დომინიონი, ქვეყანას ჰქონდა დამოუკიდებელი მმართველობა, საკუთარი საშინაო და საგარეო პოლიტიკა და განვითარებული ეკონომიკა, ფორმალურად ის გახდა მთლიანად დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ მხოლოდ 1947 წელს. 1947 წლის 25 ნოემბერს მიღებული იქნა კანონი ვესტმინსტერის სტატუტის (Statute of Westminster Adoption Act 1947) შესახებ. ზუსტად იმ დროს ქვეყანა ფორმალურად დათანხმდა დიდი ბრიტანეთის წინადადებას 1931 წლის ვესტმინსტერის სტატუტის (Statute of Westminster 1931) თანახმად ყველა თავისი დომინიონებისთვის მთლიანი დამოუკიდებლობის მინიჭების შესახებ. სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის პროცესის დამაგრებამ მიიღო თავისი დაბოლოვება მხოლოდ 1986 წელს, როდესაც კონსტიტუციური კრიზისის დროს მიღებულ იქნა 1986 წლის კონსტიტუციური აქტი (Constitution Act 1986).

ახალმა ზელანდიამ მიიღო აქტიური მონაწილეობა პირველ მსოფლიო ომში. 1914—1918 წლების პერიოდში დაახლოებით 103 000 ახალზელანდიელი შევიდა ახალზელანდიური და ბრიტანული საბრძოლო ქვედანაყოფების შემადგენლობაში (მათგან დაახლოებით 3000 შედგებოდა მაორებისგან და სხვა წყნარი ოკეანის ხალხის წარმომადგებლებისგან). ბევრი ქალი მიდიოდა ევროპულ ფრონტზე, როგორც მედდები. 16 697 ახალზელანდიელი დაიღუპა ბრძოლებში, ხოლო კიდევ 41 317 დაიჭრა. საბრძოლო ოპერაციების დროს ახალმა ზელანდიამ გერმანიის სამოას (მოგვიანებით დასავლეთ სამოა და დღეს სამოა) ოკუპაცია მოახდინა და 1962 წელს დამოუკიდებლობის მიღწევამდე ეს კუნძულები იმყოფებოდნენ ახალი ზელანდიის მმართველობის ქვეშ.

ერთ-ერთმა პირველმა, უკვე 1939 წლის 3 სექტემბერს, ახალმა ზელანდიამ გამოაცხადა მეორე მსოფლიო ომში თავისი ჩაბმის შესახებ. ომის პირველივე დღეებში ფორმირებულმა მე-2 ახალზელანდიურმა საექსპედიციო კორპუსმა მიიღო საბრძოლო ნათლობა უკვე 1940 წლის თებერვალში ეგვიპტეში და ომის დამთავრებამდე შედიოდა დიდი ბრიტანეთის მე-8 არმიის შემადგენლობაში. დაახლოებით 140 000 ახალზელანდიელმა მიიღო უშუალო მონაწილეობა ბრძოლებში ევროპაში, ჩრდილოეთ აფრიკაში, ახლო აღმოსავლეთში და წყნარ ოკეანეში, ხოლო კიდევ დაახლოებით 100 000 ადამიანი გადიოდა სამსახურს ეროვნული თავდაცვის ქვედანაყოფის შემადგენლობაში ქვეყნის ტერიტორიაზე. ახალი ზელანდიის არმიის ნაწილები მონაწილეობას იღებდნენ იაპონიის ოკუპაციაში.

ახალი ზელანდიის საავიაციო ქვედანაყოფები მონაწილეობდნენ დასავლეთ ბერლინის ავიამომარაგებაში მისი ბლოკადის დროს სსრკს მხრიდან 1948—1949 წლებში.

თანამედროვე ისტორია |

ოკლენდის ცენტრალური ნაწილის სანაპირო.

მიუხედავად იმისა, რომ ომისშემდგომ წლებში მსოფლიოში განვითარებულმა მოვლენებმა მაინც შეინარჩუნა ახალი ზელანდიის ტრადიციული მეგობრული ურთიერთობა დიდ ბრიტანეთთან, მოიტანა ის, რომ აშშ გახდა მისთვის ძირითადი ეკონომიკური, პოლიტიკური და სამხედრო პარტნიორი. ახალი მსოფლიო მოწყობის რეალობის ანარეკლი გახდა 1951 წელს უსაფრთხოების წყნაროკეანური პაქტი — ავსტრალიის, ახალი ზელანდიისა და აშშ-ის დაცვის ხელშეკრულება (ANZUS). ამ პაქტის უპირველესი ამოცანა გახდა წყნარ ოკეანეში უსაფრთხოებისთვის სამუშაოთა კოორდინაცია, ხოლო შემდგომში მოქმედების სფერო გაფართოვდა ინდოეთის ოკეანეზეც.

1954 წელს ახალმა ზელანდია ავსტრალიასთან, საფრანგეთთან, პაკისტანთან, ფილიპინებთან, ტაილანდთან, დიდ ბრიტანეთთან და აშშ-სთან ერთად შევიდა სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის ხელშეკრულების ორგანიზაციაში (СЕАТО), რომლის ძირითადი ამოცანა გახდა სსრკ-სა და სოციალისტური ქვეყნების ბანაკის სამხედრო გავლენისადმი წინააღმდეგობის გაწევა სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში.

უკავია რა უნიკალური რეგიონალური და ეკონომიკური მდგომარეობა წყნარ ოკეანეში, 1984 წელს ახალმა ზელანდიამ კარდინალურად შეცვალა თავისი სამხედრო დოქტრინა, მონაწილეობა თავდაცვით ინიციატივებში და სამხედრო პოლიტიკა. გაითვალისწინა რა პოტენციური საფრთხე, ახალმა ზელანდიამ შემოიღო აკრძალვა თავის ტერიტორიალურ წყლებში ბირთვული იარაღით და ბირთვული ენერგეტიკული მოწყობილობებით აღჭურვილი გემების შესვლაზე. რადგანაც ეს გადაწყვეტილება, უპირველეს ყოვლისა, ეხებოდა აშშ-ის სამხედრო-საზღვაო ფლოტს, ამიტომ 1986 წელს ამერიკელებმა განაცხადეს ახალი ზელანდიის უსაფრთხოების უზრუნველყოფაში მონაწილეობზე თავისი მოვალეობის შეწყვეტის შესახებ. მთელი შემდგომი წლების განმავლობაში ეს საკითხი მუდამ მოქმედებს ახალი ზელანდიის აშშ-სთან ურთიერთობაზე, მაგრამ ამავე დროს ახალი ზელანდია და აშშ აგრძელებენ შეინარჩუნონ სხვა პარტნიორული ურთიერთობა.

ახალი ზელანდიის აქტიური მონაწილეობის გაგრძელებამ რეგიონში ანტიბირთვული პოლიტიკის განვითარებაზე და მოწოდებამ საფრანგეთის მიერ წარმოებული ბირთვული გამოცდების ატოლ მურუროაზე და მთლიანად წყნარ ოკეანეში ჩატარების შეწყვეტაზე, გახადა მიზეზი 1985 წლის ივლისში ორგანიზაცია გრინპისის კუთვნილი გემის Rainbow Warrior-ის აფეთქებისა საფრანგეთის საგარეო დაზვერვის აგენტების მიერ ახალი ზელანდიის პორტ ოკლენდში.

1987 წელს ახალმა ზელანდიამ პირველად მსოფლიოში შესაბამისი კანონის მიღებით გამოაცხადა თავისი ტერიტორია უბირთვო ზონად. ამ სტატუსის მიღების შედეგად, ახალმა ზელანდიამ შემოიღო აკრძალვა ბირთვული იარაღით აღჭურვილი გემებისა და ბირთვული ძალოვანი მოწყობილობების თავის ტერიტორიალურ წყლებში შესვლაზე, რამაც მნიშვნელოვნად შეზღუდა აშშ-ის სამხედრო-საზღვაო ძალების გემების შესვლის შესაძლებლობა ახალი ზელანდიის პორტებში. ახალი ზელანდიის ამ ნაბიჯებმა მოიტანა ის, რომ, აშშ-მა განაცხადა მოიხსნას პასუხისმგებლობა ახალი ზელანდიის უსაფრთხოების უზრუნველყოფაზე, ხოლო ქვეყნის ფორმალური მონაწილეობა ANZUS-ში გაყინა, ამასთან ერთად ყველა სხვა სამხედრო და დაზვერვით სფეროებში თანამშრომლობის ურთიერთობა ამ ორ სახელმწიფოებს შორის აქტიურად ვითარდება.

დღეისათვის ახალი ზელანდია აგრძელებს განვითარებას, როგორც დამოუკიდებელი, დემოკრატიული ქვეყანა და საერთაშორისო ეკონომიკური და პოლიტიკური ურთიერთობის აქტიური მონაწილე, რომელიც განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს ურთიერთკავშირების გამყარებასა და განვითარებას აზია-წვნარი ოკეანის რეგიონის ქვეყნებს შორის.

2013 წლის აპრილში ქვეყანაში ლეგალიზებული გახდა ერთსქესიანთა ქორწინება^[37].

სახელმწიფო-პოლიტიკური წყობა |

სახელმწიფო წყობის პრინციპები |

ჯონ ქეი, ახალი ზელანდიის პრემიერ-მინისტრი 2008 წლიდან.

ახალი ზელანდია არის უნიტარული სახელმწიფო, რომელიც დაფუძნებულია კონსტიტუციური მონარქიის პრინციპებზე და საპარლამენტო დემოკრატიაზე. სახელმწიფო წყობის სისტემის საფუძველში ჩადებულია ვესტმინსტერული მოდელის პარლამენტარიზმის პრინციპი.

ახალი ზელანდია ტოკელაუსთან, ანტარქტიკულ როსას ტერიტორიასთან და თავისუფალ ასოციაციაში მყოფ სახელმწიფოებთან კუკის კუნძულებთან და ნიუესთან ერთად შეადგენს ახალი ზელანდიის სამეფოს.

ახალ ზელანდიაში არ არსებობს კოდიფიცირებული კონსტიტუცია, მაგრამ არსებობს მთელი რიგი კონსტიტუციური ბრძანებულებები, რომელთაგან პირველი მიღებულია 1846 წელს, ხოლო უკანასკნელი 1986 წელს. კონსტიტუციური ბრძანებულებები, კონსტიტუციური ჩვევები და სხვა საკანონმდებლო აქტები ადგენენ სახელმწიფო წყობის ძირითად პრინციპებს. ბრიტანეთის კანონმდებლობის ზოგიერთი აქტების რიცხვი ისტორიულად შევიდა ახალი ზელანდიის საკონსტიტუციო ბაზაში. მათგან ერთ-ერთი მთავარია უფლებათა ბილი 1689 წლისა და 1852 წლის საკონსტიტუციო ბრძანება. ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში ხდებოდა რამდენიმე მცდელობა შემოღებულიყო ქვეყნის ერთიანი კონსტიტუცია (ყველაზე ბოლოს, 1986 წელს, მაგრამ მან მხარდაჭერა ვერ მოიპოვა).

მეზობელი ავსტრალიისაგან განსხვავებით, ახალ ზელანდიაში არ გამართულა რეფერენდუმები რესპუბლიკური მართვის ფორმაზე გადასვლასთან დაკავშირებულ საკითხებზე, ხოლო განხილვები შემოიფარგლება პოლიტიკური დებატებით და ყველა მხარეს ამ საკითხზე უკავია პოზიცია პოლიტიკური დიალოგის გაგრძელების აუცილებლობაზე. ქვეყნის ორ ძირითად პარტიას აქვს ურთიერთსაწინააღმდეგო აზრი ამ მოცემულ საკითხზე — ლეიბორისტები აღიარებენ ქვეყნის რესპუბლიკად გამოცხადების შესაძლებლობას, ხოლო ახალი ზელანდიის ეროვნული პარტია გამოდის ქვეყნის არსებული სტატუსის შენარჩუნებაზე.

სახელმწიფო ხელისუფლების უმაღლესი ორგანოები |

სახელმწიფოს მეთაური |

ელისაბედ II

ჯერი მატეპარაი

ახალი ზელანდიის დედოფალი და მეფისნაცვალი, მთავარმმართველი.

სახელმწიფოს მეთაურია ახალი ზელანდიის მონარქი. 1952 წლის 6 თებერვლიდან ტახტზე იმყოფება დედოფალი ელისაბედ II (Queen Elisabeth II, Elizabeth Alexandra Mary Windsor). მისი ოფიციალური ტიტულია — ელისაბედ მეორე, ღვთის წყალობით ახალი ზელანდიისა და მისი სხვა სამეფოებისა და ტერიტორიების დედოფალი, თანამეგობრობის მეთაური, რწმენის დამცველი (Elizabeth the Second, By the Grace of God, Queen of New Zealand and Her other Realms and Territories, Head of the Commonwealth, Defender of the Faith). მონარქის სტატუსი გამომდინარეობს კონსტიტუციური პრინციპიდან „მეფობს, მაგრამ არ მართავს“ (ინგლ. reign but not rule) და მონარქს არ აქვს მნიშვნელოვანი პოლიტიკური გავლენა, ინარჩუნებს რა პოლიტიკურ ნეიტრალიტეტს. მიუხედავად ამისა, ზოგიერთი ფუნქციები კანონმდებლივად მიმაგრებულია მონარქზე და მხოლოდ მას შეუძლია მისი გამოყენება. ყველაზე უფრო მთავარი უფლებამოსილებაა — გენერალ-გუბერნატორის დანიშვნა და მისი დანიშვნისას ბრძანებაზე ხელმოწერა; ქვეყნის პარლამენტის მოწვევის ან დათხოვნის გამოცხადება^[38]. ახალი ზელანდია, ერთა თანამეგობრობის მთელ რიგ სხვა ქვეყნებთან ერთად, უერთდება მონარქის გაყოფის პრინციპს, რომელიც ჩადებულია ბალფურის 1926 წლის დეკლარაციაში.

გენერალ-გუბერნატორი |

ქვეყნის ტერიტორიაზე მონარქის ინტერესებს წარმოადგენს ახალი ზელანდიის გენერალ-გუბერნატორი (ოფიციალური ტიტული — ახალი ზელანდიის გენერალ-გუბერნატორი და უმაღლესი მთავარსარდალი (Governor-General and Commander-in-Chief in and over New Zealand)), რომელსაც ნიშნავს მონარქი პრემიერ-მინისტრის რეკომენდაციით, როგორც წესი ხუთი წლის ვადით. გენერალ-გუბერნატორის ფიცს იღებს ახალი ზელანდიის უმაღლესი მოითსამართლე. გენერალ-გუბერნატორის ძირითადი მოვალეობაა მონარქის ინტერესების წარდგენა, და მისი ფუნქციებიშეზღუდულია საკონსტიტუციო სამართლის გარანტის როლით, ცერემონიებში მონაწილეობის მიღების მოვალეობით და სამოქალაქო აქტივობით. საკონსტიტუციო სამართლის გარანტის ხარისხში გენერალ-გუბერნატორი უზრუნველყოფს ლეგიტიმურობასა და თანმიმდევრობას ქვეყნის მთავრობის მუშაობაში და ასრულებს რიგ ფორმალურ საკანონმდებლო მოქმედებებს, რომლის რეკომენდაციასაც იძლევა ქვეყნის პრემიერ-მინისტრი და დედოფლის პრეროგატივები, როგორც მაგალითად, პარლამენტის დათხოვნა მიმდინარე რიგითი არჩევნების წინ ან პრემიერ-მინისტრის დანიშვნა. თავისი ცერემონიალური ფუნქციების შესრულების დროს გენერალ-გუბერნატორი ესწრება პარლამენტის ახალი სესიის გახსნის ცერემონიას, იღებს რწმუნებათა სიგელებს ახალ ზელანდიაში სხვა ქვეყნების ახლად დანიშნული ელჩებისაგან, უძღვება სხვა სახელმწიფოებისა და მთავრობების მეთაურების მიღებებს ახალ ზელანდიაში. საზოგადოებრივი სამუშაოს სფეროში გენერალ-გუბერნატორი და მისი მეუღლე მონაწილეობენ ბევრ სხვადასხვა სახის სამუშაოებში საქველმოქმედო ორგანიზაციებთან ერთად და ესწრებიან სამოქალაქო ცერემონიებს^[39]. 1967 წლიდან გენერალ-გუბერნატორის პოსტზე ინიშნებიან მხოლოდ ახალი ზელანდიის მოქალაქეები.

პარლამენტი |

ახალი ზელანდიის მთავრობის „სკა“ და პარლამენტის შენობა (მარჯვნივ) უელინგტონში.

ახალი ზელანდიის პარლამენტი შედგება ქვეყნის მონარქისგან (ყოველდღიური მოღვაწეობით წარმოდგენილია გენერალ-გუბერნატორით) და ერთპალატიანი წარმომადგენლობითი პალატით. პარლამენტი არის ქვეყნის საკანონმდებლო ხელისუფლების უმაღლესი ორგანო. მონარქის როლი პარლამენტის მუშაობაში გამომდინარეობს თვითონ პარლამენტის მოწვევისა და დათხოვნის ფუნქციებში და სამეფო სანქციების დადებაში საკანონმდებლო აქტებზე, რომელსაც იღებს წარმომადგენელთა პალატა. ქვეყნის პირველი პარლამენტი შეიქმნა 1852 წელს. პარლამენტის სხდომების ადმინისტრაციულ მართვას ეწევა მისი სპიკერი^[40].

წარმომადგენელთა პალატა |

ახალი ზელანდიის წარმომადგენელთა პალატა (ინგლ. New Zealand House of Representatives) შედგება 120 წევრისაგან. წარმომადგენელთა პალატის წევრები ირჩევიან სამ წელიწადში ერთხელ საყოველთაო ეროვნული არჩევნების დროს, რომელიც ტარდება პროპორციული საარჩევნო სისტემის პრინციპებით. თავისი წევრების რაოდენობიდან წარმომადგენელთა პალატა ირჩევს ქვეყნის მინისტრთა კაბინეტის წევრებსა და პრემიერ-მინისტრს. 1951 წლიდან წარმომადგენელთა პალატა არის ქვეყნის პარლამენტის ერთადერთი პალატა. 1947 წელს ვესტმინსტერის სტატუსის მიღების შემდეგ წარმომადგენელთა პალატა გახდა ქვეყნის უმაღლესი არჩევითი საკანონმდებლო ორგანო. ისტორიულ ტრადიციებზე დაფუძნებული, ახალი ზელანდიის წარმომადგენელთა პალატა თავის სტრუქტურაში და ორგანიზაციაში იქმნებოდა ვესტმინსტერის პარლამენტარიზმის მოდელის პრინციპებზე. მნიშვნელოვანი ცვლილებები ასეთ მოდელში დაიწყო მხოლოდ XX საუკუნის 50-იან წლებში — 1951 წელს გაუქმდა უმაღლესი საკანონმდებლო საბჭო, და პარლამენტი გახდა ერთპალატიანი; შეიცვალა პალატის მუშაობის პროცედურა; გაიზარდა სპიკერის მუშაობის როლი და მნიშვნელობა.

მთავრობის მეთაური |

ახალი ზელანდიის მთავრობის მეთაური არის პრემიერ-მინისტრი^[41]. ქვეყნის პრემიერ-მინისტრი ხდება პარტიული ფრაქციის ლიდერი, რომელმაც მიიღო ყველაზე მეტი ხმები (მათ შორის, კოალიციური უმრავლესობაც) წარმომადგენელთა პალატაში არჩევნების დროს. პრემიერ-მინისტრი ინიშნება თავის პოსტზე გენერალ-გუბერნატორის მიერ^[42].

როგორც სხვა ბევრ შემთხვევაში, ახალ ზელანდიაში ამა თუ იმ სახელმწიფო მოღვაწეების გამომხატველი როლზე, ქვეყნის პრემიერ-მინისტრის მოვალეობებს არ აქვს საკანონმდებლო გამოხატულება და ბევრი რამით განისაზღვრება კონსტიტუციური ჩვევებით. მისი მდგომარეობა წარმომადგენელთა პალატის სხვა წევრებს შორის განისაზღვრება პრინციპით „პირველი თანასწორებს შორის“ და, უკავია რა უმაღლესი ადმინისტრაციული თანამდებობა, პრემიერ-მინისტრი, მაინც ვალდებულია გაიზიაროს მინისტრთა კაბინეტის გადაწყვეტილებები. ახალი ზელანდიის პრემიერ-მინისტრის ძირითად უფლებებსა და ვალდებულებებს შორის შეიძლება გამოვყოთ:

• წარმომადგენელთა პალატის სხდომის დღის წესრიგის განსაზღვრის უფლება;


• გენერალ-გუბერნატორისათვის მინისტრების კანდიდატების დანიშვნისა და მათი თანამდებობიდან გადაყენების წარდგენის უფლება;


• პრემიერ-მინისტრის მოადგილის დანიშვნის ან დაკავებული თანამდებობიდან განთავისუფლების უფლება;


• პარლამენტის ახალი არჩევნების წინადადების მიცემის უფლება დედოფლისადმი გენერალ-გუბერნატორის მეშვეობით;


• გენერალ-გუბერნატორის პოსტზე კანდიდატურის დედოფლისადმი რეკომენდაციის მიცემის უფლება.

მინისტრთა კაბინეტი |

მინისტრთა კაბინეტი არის წარმომადგენელთა პალატის აღმასრულებელი ორგანო და ქვეყნის აღმასრულებელი ხელისუფლების უმაღლესი ორგანო. მინისტრთა კაბინეტის მეთაურია პრემიერ-მინისტრი. მინისტრთა კაბინეტის ყველა წევრი იმავდროულად არის აღმასრულებელი საბჭოს წევრი. მინისტრთა კაბინეტის წევრები ინიშნებიან წარმომადგენელთა პალატის წევრთაგან და არიან ახალი ზელანდიის მთავრობის მინისტრები (ინგლ. Cabinet ministers), თუმცა ზოგ შემთხვევაში მთავრობის მინისტრი შეიძლება არ იყოს მინისტრთა კაბინეტის წევრი. თავისი მუშაობის დროს მინისტრთა კაბინეტი იყოფა დარგობრივ კომიტეტებად, რომლებიც ამზადებენ საპროექტო გადაწყვეტილებებს, რაც ამის შემდეგ კომიტეტში გამოაქვთ საბოლოო განხილვაზე. მინისტრთა კომიტეტის გადაწყვეტილება მიიღება ხმების უბრალო უმრავლესობით.

აღმასრულებელი საბჭო |

აღმასრულებელი საბჭო — გენერალ-გუბერნატორთან არსებული კონსულტატიური ორგანოა. აღმასრულებელი საბჭოს წევრი შეიძლება იყოს მხოლოდ პარლამენტის წევრი. აღმასრულებელი საბჭოს წევრები არიან სამეფო მინისტრები (ინგლ. Ministers of the Crown). აღმასრულებელი საბჭოს გადაწყვეტილებას, როგორც წესი, წარადგენს უშუალოდ თვით გენერალ-გუბერნატორი (თუმცა გენერალ-გუბერნატორი არ არის საბჭოს წევრი), და ფორმირდება იმ პოლიტიკის საფუძველზე, რომელსაც განსაზღვრავს მინისტრთა კაბინეტი.

სასამართლო სისტემა |

ახალი ზელანდიის იურიდიულ-სამართლებრივ სისტემას საფუძვლად უდევს ანგლო-ამერიკული სამართალი ანუ საერთო სამართალი. ახალი ზელანდიის მთავარი სამართლის ორგანოა ახალი ზელანდიის უზენაესი სასამართლო (Supreme Court of New Zealand), რომელიც დაარსდა 2004 წელს. მისმა შექმნამ ბოლო მოუღო ისტორიულ პრაქტიკაში ახალი ზელანდიის უზენაეს სასამართლო ორგანოდ დიდი ბრიტანეთის საიდუმლო საბჭოს იურიდიული კომიტეტის აღიარებას (Judicial Committee of the Privy Council). ქვეყნის სასამართლო ხელისუფლების საფუძველია, ასევე ახალი ზელანდიის უმაღლესი სასამართლო (High Court of New Zealand), რომელსაც ეხება განსაკუთრებით მძიმე სისხლის სამართლისა და სამოქალაქო საქმეები, და ახალი ზელანდიის სააპელაციო სასამართლო (Court of Appeal of New Zealand).

ამას გარდა, ახალ ზელანდიაში მოქმედებს 66 სარაიონო სასამართლო (District Court), რომლებიც ძირითადად განიხილავენ საშუალო სიმძიმის სისხლის სამართლისა და სამოქალაქო საქმეებს, თუმცა კანონმდებლობის მიხედვით მათ უფლება აქვთ განიხილონ რიგი უფრო მძიმე სახის ბრალდებები, რომლებსაც ეკუთვნის შეიარაღებული ძარცვა და გაუპატიურება.

ქვეყანაში ასევე მოქმედებს სპეციალიზირებული სასამართლო ინსტიტუტების სისტემა — საოჯახო სასამართლო (Family Court), ახალგაზრდული სასამართლო (Youth Court), ბუნების დაცვის სასამართლო (Environment Court), შრომის უფლებების საკითხების სასამართლო (Employment Court) და სხვები.

სასამართლო სისტემის მეთაურია დედოფალი.

შიდა პოლიტიკა |

საარჩევნო სისტემა |

1996 წლიდან ახალ ზელანდიაში იყენებენ საარჩევნო სისტემას, რომელიც წარმოადგენს შერეული მაჟორიტარულ-პროპორციული წარმომადგენლობის ერთ-ერთ ფორმას (Mixed Member Proportional ან MMP). ყოველ ამომრჩეველს აქვს ორი ხმა — ერთი წარმომადგენელთა პალატის დეპუტატის ასარჩევად თავისი ტერიტორიალური ოლქის მიხედვით (electorate vote) და ერთი პარტიული სიების მიხედვით არჩევანის გასაკეთებლად (party vote). ეს ორი ხმა თითოეულ ამომრჩეველს შეუძლია მისცეს სხვადასხვა პარტიას. იმისათვის, რომ მიიღოს წარმომადგენელი წარმომადგენელთა პალატაში თითოეულმა პარტიამ უნდა მიიღოს ამომრჩეველთა ხმების არა ნაკლებ 5 %. პალატის დეპუტატების პირველი ნაწილი ფორმირდება ტერიტორიალურ ოლქებში გამარჯვებულის ხმათა უბრალო უმრავლესობით. პალატაში დარჩენილი ადგილების მეორე ნაწილი ფორმირდება პოლიტიკური პარტიებით არჩევნების შედეგების მიხედვით პარტიული სიებიდან. ასეთი სისტემა პრაქტიკულად უსპობს რომელიმე ერთ პარტიას შესაძლებლობას დაიკავოს ყველა ადგილი პალატაში და მთავარ საკითხად ხდის პარტიული კოალიციის შექმნას, რომლებიც ხშირად ცხადდება ჯერ კიდევ არჩევნების დაწყებამდე^[43].

საყოველთაო არჩევნების სისტემის გარდა პალატაში ადგილების ნაწილი დარეზერვირებულია მაორების წარმომადგენლებისთვის, არჩევნები ამ ადგილებისათვის მიმდინარეობს საყოველთაო არჩევნების დროს, მაგრამ ცალკე სიებით. მაორთა ადგილების რაოდენობა შეიძლება იცვლებოდეს, 2008 წლის მდგომარეობით ასეთი ადგილები იყო შვიდი.

ახალი ზელანდიის 18 წელს მიღწეულ თითოეულ მოქალაქეს, აქვს უფლება წამოაყენოს თავისი კანდიდატურა წარმომადგენელთა პალატის არჩევნებზე. ახალი ზელანდიის თითოეულ მოქალაქესა და მის მუდმივ მაცხოვრებელს (Permanent Resident) აქვს უფლება მიიღოს მონაწილეობა არჩევნებში. არჩევნები ტარდება სამ წელიწადში ერთხელ.

ძირითადი პოლიტიკური პარტიები |

2008 წლის მდგომარეობით ახალ ზელანდიაში დარეგისტრირებულია 20 პოლიტიკური პარტია, აქედან 10 წარმოდგენილია ქვეყნის პარლამენტში. ამას გარდა ქვეყანაში არსებობს კიდევ დაახლოებით 15 არარეგისტრირებული პოლიტიკური პარტია. ქვეყნის მსხვილი პარტიებია მემარცხენე-ცენტრისტული ახალი ზელანდიის ლეიბორისტული პარტია და მემარჯვენე-ცენტრისტული ახალი ზელანდიის ეროვნული პარტია.

პარლამენტში წარმომადგენლობის მიხედვით ყველაზე გავლენიანი პარტიებია:

• ლეიბორისტული პარტია (The Labour Party of New Zealand)^[44]


• ეროვნული პარტია (National Party)^[45]


• პროგრესული პარტია (Progressive Party)^[46]


• ახალი ზელანდია უპირველეს ყოვლისა (New Zealand First)^[47]


• ახალი ზელანდიის გაერთიანებული მომავალი (United Future New Zealand)^[48]


• ახალი ზელანდიის მწვანეთა პარტია (Green Party of Aotearoa New Zealand)^[49]


• ახალი ზელანდიის მაორთა პარტია (Maori Party of Aotearoa New Zealand)^[50]

ლიბერალური პარტია (Liberal Party) ოფიციალურად შეიქმნა 1891 წელს და შეწყვიტა თავისი არსებობა 1927 წელს. ის იყო პირველი პოლიტიკური პარტია, რომელიც ჩამოყალიბდა ქვეყანაში.

საერთაშორისო მდგომარეობა და საგარეო პოლიტიკა |

ახალი ზელანდიის საგარეო პოლიტიკის პრიორიტეტები კონცენტრირებულია წყნარი ოკეანის სამხრეთი ნაწილის რეგიონის ინტერესებზე და რეგიონის ქვეყნებთან ურთიერთობის გამტკიცებაზე და გამყარებაზე. სახელმწიფო მოქმედების კოორდინაციას საგარეო პოლიტიკის სფეროში ახდენენ ახალი ზელანდიის საგარეო საქმეთა და საგარეო ვაჭრობის სამინისტროები (ინგლ. Ministry of Foreign Affairs and Trade). ახალ ზელანდიას აქვს 49 დიპლომატიური და საკონსულო წარმომადგენლობა მსოფლიოს 41 ქვეყანაში.

საგარეო პოლიტიკის ძირითადი პრინციპები |

საგარეო პოლიტიკის ძირითადი პრინციპების რიცხვში ჩადებულია თავისუფალ ვაჭრობაზე შეთანხმებისა და ხელშეკრულებების განვითარება, ბირთვული განიარაღება და ჩვეულებრივი შეიარაღების სისტემებზე კონტროლი, გარემოს დაცვა, სამოქალაქო უფლებებისა და თავისუფლების დაცვა, საერთაშორისო უსაფრთხოების მხარდაჭერა.

ბირთვული და ჩვეულებრივი სახეობების შეიარაღების შეზღუდვის საქმიანობა ხდება ბირთვული შეიარაღების გაუვრცელებლობის შესახებ ხელშეკრულების ფარგლებში და ფორმირებულია უბირთვო ახალი ზელანდიის სტატუსის ბაზაზე და წყნარი ოკეანის რეგიონში ბირთვული იარაღის ყოფნის შეზღუდვის საერთაშორისო ძალისხმევით. ჩვეულებრივი სახის შეიარაღების კონტროლი ძირითადად ეხება მუშაობებს ქვეითი ჯარის საწინააღმდეგო მინების გამოყენებაზე და გაყიდვაზე, მათი წარმოების შეზღუდვაზე, კასეტური ყუმბარებისა და მსუბუქ სასროლო შეიარაღებაზე. ქვეყანაში მოქმედებს შეზღუდვა მთელი რიგი სამხედრო დანიშნულებისა და ორმაგი მოხმარების ნაკეთობების შესაძლო გატანაზე.

გარემოს დაცვის სფეროში ახალი ზელანდიის საერთაშორისო პოლიტიკა ჩამოყალიბებულია კლიმატური პირობების გლობალური ცვლილების ირგვლივ, ბუნებრივი რესურსების მართვაზე, ცხოველთა და მცენარეთა სამყაროს დაცვაზე, მსოფლიო ოკეანის რესურსების დაცვაზე.

ახალი ზელანდია ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის პრინციპებზე დაყრდნობით თავის საგარეო პოლიტიკაში განსაკუთრებულ აქცენტს აკეთებს პიროვნების თავისუფლებისა და უფლებების დაცვის საკითხებზე. ადამიანის უფლებების დაცვის კონტროლი ხდება ახალი ზელანდიის მიერ სხვა ქვეყნებთან ორმხრივი შეთანხმების საფუძველზე, რეგიონალური პოლიტიკის განხორციელების ფარგლებში და საერთაშორისო სამართალდამცველი ორგანიზაციების დონეზე.

თანამედროვე საერთაშორისო სიტუაცია აიძულებს ახალ ზელანდიას უფრო ყურადღებით დააკვირდეს, როგორც შინაურ, ასევე რეგიონალურ უსაფრთხოებას. საერთაშორისო და ეროვნული პროგრამების ფარგლებში ქვეყანა აქტიურად მონაწილეობს მშვიდობისმყოფელ აქვიებში საერთაშორისო ტერორიზმის წინააღმდეგ ძალისხმევის კოორდინაციაში.

რეგიონალური საკითხები |

საერთაშორისო პოლიტიკაში რეგიონალურ პრიორიტეტებს შორის ახალი ზელანდიისთვის ერთ-ერთი ძირითადია წყნარი ოკეანის სამხრეთი ნაწილის რეგიონი. მეზობელ ქვეყნებთან ორმხრივი და რეგიონალური შეთანხმებების ფარგლებში, ახალი ზელანდია აქტიურად მონაწილეობს რეგიონში სავაჭრო-ეკონომიკური კავშირების განვითარებაში, ბუნების დაცვის სამუშაოებში, რეგიონში საწარმოო თევზჭერის ორგანიზაციაში და მართვაში და რეგიონში ბუნებრივი უბედური შედეგების აღმოფხვრის საკოორდინაციო სამუშაოებში.

გეოგრაფიული სიახლოვისა და ისტორიული და კულტურული მემკვიდრეობის ერთიანობის გათვალისწინებით, ახალი ზელანდია მთელი თავისი ისტორიის განმავლობაში საერთაშორისო ურთიერთობაში განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევს ავსტრალიასთან ურთიერთობის განვითარებას. შეთანხმება თავისუფალ ვაჭრობაზე ახალ ზელანდიასა და ავსტრალიას შორის დახასიათებულია მსოფლიო ბანკის მიერ, როგორც ყველაზე კომპლექსური, თანმიმდევრული და მრავალმხრივი. დღეისათვის ქვეყნები მუშაობენ ერთიანი ეკონიმიკური ბაზრის შექმნაზე.

ურთიერთობა ახალ ზელანდიასა და აშშ-ს შორის ხასიათდება, როგორც საუკეთესო^[51], ახალ ზელანდიას აქვს ნატო-ს გარეთ ძირითადი მოკავშირის სტატუსი. ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობა დაიწყო 1839 წლიდან, როდესაც აშშ-მა გახსნა პირველი საკონსულო ახალ ზელანდიაში. მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში, როდესაც დიდი ბრიტანეთის მნიშვნელობა და მისი მონაწილეობა წყნარი ოკეანის საბრძოლო მოქმედებების თეატრში გახდა ნაკლებად შესამჩნევი აშშ-სთან შედარებით, ორმხრივი ურთიერთობის განვითარება გახდა პრინციპული ახალი ზელანდიისათვის. ახალი ზელანდიის მიერ უბირთვო სტატუსის შემოღებამ გაართულა ურთიერთობა ქვეყნებს შორის განსაკუთრებით ორმხრივი უსაფრთხოების საკითხებში და მონაწილეობა წყნარი ოკეანის დაცვის პაქტში, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ამას ხელი არ შეუშლია მათ შორის ურთიერთობები შენარჩუნებულიყო მაღალ დონეზე და დატოვა ყველანაირი შესაძლებლობები შემდგომი განვითარებისათვის. ახალი ზელანდია დიდი ხნის განმავლობაში აძალებს აშშ-ს შესაძლებლობაზე, დამყარდეს ორმხრივი შეთანხმება თავისუფალ ვაჭრობაზე, დღეისათვის კი ორივე ქვეყანა მონაწილეობს მოლაპარაკებებში რეგიონალურ შეთანხმებაზე თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ, რომელშიც მონაწილეობას მიიღებენ ახალი ზელანდია, აშშ, ბრუნეი, ჩილე და სინგაპური.

ახალ ზელანდიასა და ევროპის კავშირის ქვეყნების ურთიერთობას აქვს ძველი ისტორიული ფესვები და მეტად საჭიროა ახალი ზელანდიისთვის^[52]. ორმხრივ კონსულტაციებს ახალ ზელანდიასა და ევროპის კავშირს შორის აქვთ მუდმივი ხასიათი, ხოლო 2007 წელს დაიდო ერთობლივი დეკლარაცია ურთიერთთანამშრომლობაზე, რომელშიც გათვალისწინებული იყო, როგორც პოლიტიკური, ასევე ეკონომიკური საკითხები ორმხრივი ურთიერთობისა. ახალ ზელანდიასა და ნატო-ს შორის ხელმოწერილია შეთანხმება დაზვერვისა და დახურული ინფორმაციების ურთიერთგაცვლის შესახებ.

სახელმწიფოებრივი სიმბოლიკა |

სახელმწიფო დროშა |

ახალი ზელანდიის დროშა წარმოადგენს მართკუთხა ნაჭერს თანაფარდობით 1:2. შეზღუდულ ხმარებაში ამ დიზაინის დროშამ დაიწყო გამოყენება 1864 წლიდან და მიიღო სახელმწიფო დროშის სტატუსი 1902 წლის 24 მარტიდან. დროშის ლურჯი ფონი ასოცირდება ცის ლურჯ ფერთან და ზღვასთან, რომელიც გარს აკრავს ქვეყანას. სამხრეთი ჯვრის ვარსკვლავები მიუთითებენ წყნარი ოკეანის სამხრეთი ნაწილის კავშირს ქვეყნის ადგილმდებარეობასთან. დიდი ბრიტანეთის დროშის სიმბოლიკა ლაპარაკობს ისტორიულ მემკვიდრეობაზე და მიღებულია ბევრი ქვეყნისათვის — ბრიტანეთის ყოფილი კოლონიებისთვის^[53].

სახელმწიფო გერბი |

ახალი ზელანდიის პირველი სახელმწიფო გერბი შემოიღეს 1911 წელს, დღეისათვის მოქმედი გერბი მიღებულია 1956 წელს. გერბი წარმოადგენს ფარს, რომელიც ერთი მხრიდან უჭირავს თეთრთმიან ქალს ახალი ზელანდიის დროშით ხელში და მეორე მხრიდან — მეომარ მაორის. ფარის ზემოთ აღმართულია წმინდა ედუარდის გვირგვინი. ფარის ქვეშ განლაგებულია გვიმრის ორი შტო. გერბი ასოცირდება ქვეყანაში მცხოვრები ყველა კულტურისა და ხალხის ერთობასთან და ახალი ზელანდიის მონარქიასთან კავშირში^[54].

ახალი ზელანდიის სახელმწიფოებრივი სიმბოლიკა
სახელმწიფო დროშა	სახელმწიფო გერბი

სახელმწიფო ჰიმნი |

ახალ ზელანდიაში ორი ჰიმნია მიჩნეული სახელმწიფო ჰიმნად — „ღმერთო, დაიცავი ახალი ზელანდია“ (ინგლ. God, Defend New Zealand) და „ღმერთო, დაიცავი დედოფალი“ (ინგლ. God, Save the Queen). თუმცა ორივეს აქვს თანაბარი სტატუსი, „ღმერთო, დაიცავი ახალი ზელანდია“ უფრო გამოყენებადია.

ტექსტი „ღმერთო, დაიცავი ახალი ზელანდია“ დაიწერა 1870 წელს ტომას ბრაკენის მიერ (ინგლ. Thomas Bracken). სიმღერის კონკურსის გამარჯვებული, რომელიც გაიმართა 1876 წელს, გახდა ჯონ ჯოზეფ ვუდსი (ინგლ. John Joseph Woods). სიმღერამ მოიხვეჭა პოპულარობა, და 1940 წელს ქვეყნის მთავრობამ მასზე მიანიჭა საავტორო უფლება და გამოაცხადა იგი ეროვნულ ჰიმნად. მაგრამ მხოლოდ 1977 წელს სიმღერა კანონიერად დამტკიცდა, როგორც მეორე სახელმწიფო ჰიმნი.

ჰიმნის „ღმერთო, დაიცავი ახალი ზელანდია“ს ტექსტი შედგება ხუთი კუპლეტისაგან. ტექსტის ორიგინალი დაიწერა ინგლისურ ენაზე, ოფიციალურ ვერსიას აქვს ასევე თარგმანი მაორის ენაზე. ტრადიციულად სახელმწიფო ღონისძიებებზე იყენებენ მხოლოდ პირველ კუპლეტს, თავიდან ისმის ვერსია მაორის ენაზე, შემდეგ — ვერსია ინგლისურ ენაზე^[55].

შეიარაღებული ძალები |

ახალი ზელანდიის შეიარაღებული ძალები (New Zealand Defence Force) შედგება სამი სახეობის ჯარებისაგან:

• ახალი ზელანდიის არმია (New Zealand Army),


• ახალი ზელანდიის სამეფო სამხედრო-საზღვაო ფლოტი (Royal New Zealand Navy) და


• ახალი ზელანდიის სამეფო სამხედრო-საჰაერო ძალები (Royal New Zealand Air Force).

2006 წლის მონაცემებით, ქვეყნის შეიარაღებული ძალების რაოდენობა შეადგენდა საშტატო შემადგენლობის 9000 ადამიანსა და 2230 რეზერვისტს.

ახალი ზელანდიის შეიარაღებული ძალების უმაღლესი მთავარსარდალია გენერალ-გუბერნატორი, რომელიც ფორმალურად ასრულებს შეიარაღებული ძალების საერთო მართვას ქვეყნის თავდაცვის მინისტრის რეკომენდაციის საფუძველზე. შეიარაღებული ძალების ოპერატიულ მართვას ახორციელებს მისი მეთაური (Chief of Defence Force), რომელიც ჯარების მართვის ძირითად ასპექტებზე ქვეყნის თავდაცვის მინისტრს უკეთებს რეკომენდაციას. ახალი ზელანდიის თავდაცვის მინისტრი — ქვეყნის მთავრობის წევრია, რომელიც მართვის პოლიტიკური საკითხების განსაზღვრაზე და შეიარაღებული ძალების გამოყენებაზე, ასევე თავდაცვის სამინისტროს მუშაობის ორგანიზაციაზეა პასუხისმგებელი. თავდაცვის სამინისტრო არის შეიარაღებული ძალების სახელმწიფო სამოქალაქო მართვის ორგანო.

შეიარაღებული ძალებში სამსახური ნებაყოფლობითია, სამსახურში მიიღებიან კაცები და ქალები 17 წლიდან (ამასთან, 18 წელზე უმცროსი სამხედრო მოსამსახურეები კანონის მიხედვით არ შეიძლება გამოყენებულნი იყვნენ საომარ მოქმედებებში და საბრძოლო სამსახურში).

შეიარაღებული ძალების შენახვისა და ქვეყნის თავდაცვის ხარჯები შეადგენს მთლიანი ეროვნული პროდუქტის დაახლოებით 1 %-ს^[56].

ახალი ზელანდია არის სამხედრო-პოლიტიკური ბლოკის ავსტრალიის, ახალი ზელანდიისა და აშშ-ის დაცვის ხელშეკრულება (ANZUS) წევრი, თუმცა უბირთვო ახალი ზელანდიის სტატუსის გამო და აქედან გამომდინარე ახალზელანდიურ პორტებში აშშ-ს ბირთვულიარაღიანი სამხედრო გემების შესვლის აკრძალვის გამო, აშშ-მა მოიხსნა თავისი პასუხისმგებლობა ახალი ზელანდიის უსაფრთხოების უზრუნვეყოფაში მონაწილეობაზე.

ახალ ზელანდიას მთელი თავისი თანამედროვე განვითარების ისტორიის განმავლობაში არ ჰქონია საკუთარი სამხედრო კონფლიქტები თავისი ტერიტორიის საზღვრებს გარეთ, ან გარე ძალების სამხედრო შეჭრის მცდელობა თავის ტერიტორიაზე. მაგრამ ახალ ზელანდიაში ორ ეტაპად აშენდა სანაპირო დაცვის გამაგრებები. პირველი ეტაპი მოხდა დაახლოებით 1885 წელს და გახდა რუსეთის თავდასხმის საშიშროებაზე პასუხი. მეორე ეტაპი მოხდა მეორე მსოფლიო ომის დროს და დაკავშირებული იყო იაპონიის მხრიდან თავდასხმის საპასუხოდ^[57]. დაწყებული 1899 წლის ბურების მეორე ომიდან, ახალზელანდიელი სამხედრო მოსამსახურეები საექსპედიციო კორპუსისა და მშვიდობისმყოფელთა შემადგენლობაში მონაწილეობენ სამხედრო მოქმედებებში სხვა ქვეყნებში. დღეისათვის ისინი იმყოფებიან მსოფლიოს 19 რეგიონში გაერო-ს ეგიდით ან კოალიციურ ქვედანაყოფებში.

ახალი ზელანდიის შეიარაღებული ძალები იღებდნენ აქტიურ მონაწილეობას პირველ და მეორე მსოფლიო ომებში, რომლებშიც გამოდიოდნენ დიდი ბრიტანეთისა და ავსტრალიის სამხედრო ძალებთან მჭიდრო კავშირში. პირველი მსოფლიო ომის დროს ახალი ზელანდიის სამხედროები მონაწილეობდნენ ბრძოლებში თურქეთისა და დასავლეთის ფრონტებზე. მეორე მსოფლიო ომის დროს, ახალზელანდიელები მსახურობდნენ დიდი ბრიტანეთის სამხედრო-საჰაერო და სამხედრო-საზღვაო ჯარებში, ასევე ახალზელანდიურ ქვედანაყოფში, რომელიც მონაწილეობას იღებდა ბრძოლებში საბერძნეთის ტერიტორიაზე (განსაკუთრებით თავი გამოიჩინეს ბრძოლებში კუნძულ კრეტაზე), იტალიაში, ჩრდილოეთ აფრიკაში და წყნარ ოკეანეში.

ახალი ზელანდია იღებდა მონაწილეობას საომარ მოქმედებებში კორეაში, მალაიაში და ვიეტნამში.

პოლიცია |

ახალი ზელანდიის პოლიცია (New Zealand Police) — საზოგადოებრივი წესრიგის დამცველი და დანაშაულთან მებრძოლი ქვეყნის სახელმწიფო სამართალდამცავი ორგანოების სისტემა.

პირველი პოლიციის ქვეგანყოფილება ახალ ზელანდიაში შეიქმნა 1840 წელს. 1886 წელს პირველად ჩამოყალიბდა ერთიანი სამართალდამცავი ორგანიზაცია, რომელსაც სახელად დაერქვა ახალი ზელანდიის პოლიციური ძალები (New Zealand Police Force).

ახალი ზელანდიის პოლიციას ხელმძღვანელობს ეროვნული მმართველი (National Managers) ჩინით კომისარი, ხოლო სახელმწიფო მართვას ახორციელებს პოლიციის მინისტრი. პოლიციის ოფისი მდებარეობს ქალაქ უელინგტონში, ხოლო ოპერატიული მართვისათვის ქვეყანაში მუშაობს 12 რეგიონალური პოლიციური ცენტრი. მუშაობის სპეციფიკით პოლიციის ქვედანაყოფები დაყოფილია საერთო სამმართველოებად, სისხლის სამართლის გამოძიების სამმართველოდ და საგზაო უსაფრთხოების სამმართველოდ.

პოლიციელების მომზადება ხდება ქვეყანაში ერთადერთ ახალი ზელანდიის სამეფო პოლიციურ კოლეჯში (Royal New Zealand Police College). პოლიციის პერსონალის რაოდენობა შეადგენს დაახლოებით 10 500 ადამიანს (სამოქალაქო სპეციალისტების ჩათვლით)^[58].

ახალზელანდიელი პოლიციელებს როგორც წესი თან არ აქვთ ცეცხლსასროლი იარაღი და ატარებენ მხოლოდ დუბინკებსა და გაზის ბალონებს. 2007 წლიდან დაწყებული პოლიციელებს მიეცათ უფლება გამოიყენონ ელექტროშოკური იარაღი. პოლიციის ქვედანაყოფები ან პოლიციის ოფიცრები, რომლებიც შეიარაღებულნი არიან ცეცხლსასროლი იარაღით, გამოიყენება მხოლოდ განსაკუთრებული დავალების შესრულების დროს.

საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის ამოცანების გარდა, ახალი ზელანდიის პოლიცია ასევე დაკავებულია საკითხებით, რომლებიც დაკავშირებულია ეროვნული უსაფრთხოების უზრუნველყოფით, ტერორიზმთან ბრძოლის ჩათვლით. ზოგ შემთხვევებში, კანონმდებლობის საფუძველზე, ეროვნული უსაფრთხოების დაცვისათვის ახალი ზელანდიის პოლიცია შესაძლებელია დაეხმაროს ქვეყნის შეიარაღებულ ძალებს. პოლიციის ოფიცრები ხშირად მონაწილეობენ წყნარი ოკეანის რეგიონის ქვეყნებში წესრიგის დაცვის ერთობლივ საერთაშორისო საქმიანობაში. ახალი ზელანდიის პოლიცია აქტიურად მონაწილეობს ინტერპოლის მუშაობაში.

გამოკითხვები აჩვენებენ, რომ ქვეყნის მოსახლეობის დაახლოებით 60 % დადებითად და სიმპატიითაა განწყობილი პოლიციის მუშაობაზე^[59].

პოლიციის ექსტერნული გამოძახების საერთოეროვნული ტელეფონის ნომერია — 111.

ეროვნული უსაფრთხოების სამსახურები |

ახალი ზელანდიის ეროვნული უსაფრთხოების სამსახური (ინგლ. New Zealand Security Intelligence Service, SIS, იშვიათად NZSIS) — ახალი ზელანდიის ეროვნული სადაზვერვო და კონტრ-სადაზვერვო ორგანიზაციაა, რომელიც მოქმედებს 1956 წლიდან. SIS — სამოქალაქო ორგანიზაციაა, კანონმდებლობით შეზღუდულია ოპერატიული მოქმედების მთელი რიგი საკითხებით უშუალოდ თვითონ ახალი ზელანდიის ტერიტორიაზე. ორგანიზაციის ოფისი მდებარეობს ქვეყნის დედაქალაქ უელინგტონში, განყოფილებები მოქმედებენ ქალაქებში კრაისჩერჩში და ოკლენდში. ორგანიზაცია ანგარიშვალდებულია უშუალოდ ქვეყნის მინისტრთა კაბინეტთან. თანამშრომელთა რაოდენობა სავარაუდოდ არ აღემატება 140 ადამიანს, ბიუჯეტი (2006 წლის შეფასებითი ანალიზით) შეადგენს დაახლოებით 40 — 45 მილიონ ახალზელანდიურ დოლარს^[60].

კავშირგაბმულობის უსაფრთხოების სამთავრობო ბიურო (ინგლ. Government Communications Security Bureau, GCSB) — ახალი ზელანდიის ეროვნული სადაზვერვო ორგანიზაციაა, რომელიც სპეციალიზირებულია რადიოელექტრონულ დაზვერვაზე და კავშირგაბმულობის სისტემის უსაფრთხოების საკითხების ინფორმაციის შეგროვებაზე. ორგანიზაცია მოქმედებს 1977 წლიდან და თავიდანვე ჩამოყალიბდა, როგორც ქვეყნის თავდაცვის სამინისტროს ერთ-ერთი დაზვერვის ქვედანაყოფი. 2000 წელს ბიურომ მიიღო დამოუკიდებელი სტსტუსი და დღეისათვის არის სამოქალაქო ორგანიზაცია, რომელიც უშუალოდ ექვემდებარება ახალი ზელანდიის მთავრობას. თანამშრომლების რაოდენობა სავარაუდოდ არ აღემატება 300 ადამიანს, ბიუჯეტი (2006 წლის შეფასებითი ანალიზით) შეადგენს დაახლოებით 40 მილიონ ახალზელანდიურ დოლარს.

თავისი მოღვაწეობის ტექნიკური უზრუნველყოფისათვის GCSB აღჭურვილია დაზვერვის ორი სადგურით. დაზვერვის მიწისზედა სადგურები ვაიჰოპაის (ინგლ. Waihopai) ხეობაში და ტანიმოანაში (ინგლ. Tangimoana), არიან ECHELON-ის გლობალური სისტემის ელემენტები, რომლებიც მოქმედებენ UKUS SIGINT-თან ალიანსის ფარგლებში^[61].

მოსახლეობა |

დემოგრაფია |

ახალი ზელანდიის მოსახლეობა 2013 წლის აღწერის მონაცემებით შეადგენს 4 242 048 ადამიანს.^[7]1995 წელს მოსახლეობის რაოდენობა იყო 2 717 625, 2004 წელს 3 993 800, 2005 წელს 3 035 461, 2009 წელს 4 213 418, სულ ბოლო 18 წლის განმავლობაში ახალი ზელანდიის მოსახლეობა გაიზარდა 1 524 423-ით, ე.ი. 1,56-ჯერ. საშუალო წლიური ზრდა 0,92 %-ია (2007), 0,97 % (2008), ანუ ბოლო 18 წლის მანძილზე საშუალო წლიური ზრდა 1,42 %-ია.

ახალ ზელანდიაში შობადობის კოეფიციენტი 2009 წლის მონაცემებით 13,94-ია ყოველ 1000 კაცზე, სიკვდილიანობის კოეფიციენტია 7 ყოველ 1000 კაცზე. ბოლო 12-20 წლის განმავლობაში შობადობის დონე მერყეობს 16,24-13,72-ის ფარგლებში. 1995 წელს დაიბადა 16 ადამიანი ყოველ 1000 კაცზე, 2008 წელს კი - 14 ყოველ 1000 კაცზე. თუ შობადობა საშუალო დონეს ინარჩუნებს სიკვდილიანობამ იკლო - 1995 წელს 95 კაცი გარდაიცვალა 1000 კაცზე, ხოლო 2008 წელს კი 7 ადამიანი ყოველ 1000 კაცზე. ბუნებრივი ზრდის კოეფიციენტი 0,8-ს შეადგენს.

ახალ ზელანდიაში იბადება უფრო მეტი მამაკაცი ვიდრე ქალი, დაახლ. 23 ათასით მეტი. 15-64 წლის ასაკისთვის მამაკაცებისა და ქალების რაოდენობა თითქმის თანაბრდება (მცირე რაოდენობით უპირატესობა აქვთ მამაკაცებს). მოსახლეობის ასაკობრივი სტრუქტურა 2009 წლის მონაცემებით ასეთია, 14 წლის ასაკის ჩათვლით 66,5 % (აქედან მამაკაცები 1 404 143 და ქალები 1 399 530), 65 წლის ასაკის ზემოთ 12,8 %-ია (მამაკაცები 244 986, ქალები 293 063).

ახალი ზელანდიის მოსახლეობის სიცოცხლის მოსალოდნელი საშუალო ხანგრძლივობა 2009 წლის მაჩვენებლით 80,36 წელია, მამაკაცების 78,43, ხოლო ქალების 82,39. ქალები უფრო ხანგრძლივად ცხოვრობენ ვიდრე მამაკაცები. ჩვილთა სიკვდილიანობის კოეფიციენტი ყოველ 1000 ახალშობილზე 4,92-ია, აქედან მამაკაცები 5,53, ქალები 4,27.

ქვეყნის მოსახლეობის საშუალო ასაკი შეადგენს დაახლოებით 36 წელს. 2006 წელს ქვეყანაში ცხოვრობდა 100 წელზე უფროსი ასაკის 500 ადამიანზე მეტი. იმავე წელს 15 წლამდე ასაკის მოსახლეობის წილი შეადგენდა 21,5 %-ს^[62].

ქვეყნის მოსახლეობის ძირითად ნაწილს შეადგენენ ევროპული წარმოშობის ახალზელანდიელები, ძირითადად დიდი ბრიტანეთიდან წამოსულთა შთამომავლები. მოსახლეობის 2006 წლის აღწერის მონაცემებით, ევროპული წარმოშობის მოსახლეობის ჯამური წილი შეადგენს ქვეყნის საერთო მოსახლეობის დაახლოებით 67,6 %-ს^[63]. ძირძველი მოსახლეობის — მაორის წარმომადგენლების რაოდენობა შეადგენს ქვეყნის საერთო მოსახლეობის დაახლოებით 14,6 %-ს^[64]. ორი შემდეგი დიდი ეთნიკური ჯგუფი — აზიელი და პოლინეზიელი ხალხის წარმომადგენლები შეადგენენ ქვეყნის საერთო მოსახლეობის შესაბამისად 9,2 % და 6,5 %-ს^[63].

ახალზელანდიელთა დიდი ნაწილი მუდმივად ცხოვრობს (ან ხანგრძლივი დროის განმავლობაში) ქვეყნის ფარგლებს გარეთ. ყველაზე დიდი ახალზელანდიური დიასპორა ცხოვრობს ავსტრალიაში (2000 წელს ავსტრალიაში მაცხოვრებელი ახალზელანდიელთა რაოდენობა შეადგენდა დაახლოებით 375 000 ადამიანს^[65]) და დიდ ბრიტანეთში (2001 წელს დაახლოებით 50 000 ადამიანი, ამასთან ახალზელანდიელთა დაახლოებით 17 %-ს აქვთ ან ბრიტანეთის მოქალაქეობა, ან მის მიღებაზე უფლება^[66]). ტრადიციულად ქვეყნის ფარგლებს გარეთ მცხოვრები ახალზელანდიელები, არ წყვეტენ მჭიდრო კონტაქტებს ქვეყანასთან, და ბევრი მათგანი დამსახურებულად შევიდა თავისი ქვეყნის ღირსეული წარმომადგენლების რიცხვში.

რელიგია |

2006 წლის მონაცემებით ახალი ზელანდიის მოსახლეობის დიდი ნაწილი, დაახლოებით 56 %, ქრისტიანია (2001 წელს იყო 60 %). ქვეყანაში ქრისტიანობის ყველაზე უფრო გავრცელებული დენომინაციებია: ანგლიკანიზმი (14,9 %), ლათინური მიმართულების კათოლიციზმი (12,4 %), პრესვიტერიანობა (10,9 %), მეთოდიზმი (2,9 %), ბაპტიზმი (1,3 %). ქვეყანაში მოქმედებენ მცირერიცხოვანი სხვა ქრისტიანული დენომინაციები: ხსნის არმია, მეშვიდე დღის ადვენტისტები, ღმერთის ასამბლეა და სხვა (სულ 9,4 %), ახალ ზელანდიაში სიქიზმის, ინდუიზმისა და ისლამის წარმომადგენლები შემდეგ მსხვილ რელიგიურ თემებს წარმოადგენენ. სხვა რელიგიების და კონცეფციების წარმომადგენელთა რაოდენობა 0,5 %-ია. აღწერის დროს ქვეყნის მოსახლეობის დაახლოებით 35 % თავიანთ თავს არ უკავშირებდა რელიგიას (2001 წელს ასეთი იყო 30 %)^[67]. ქვეყნის მოსახლეობის მნიშვნელოვანი პროცენტი ემხრობა სხვადასხვა სახის ახალ რელიგიურ სწავლებას, მათ შორის ვიკასა და სატანიზმს; ახალ ზელანდიაში ახალი წარმართების მომხრეები უფრო ბევრია, ვიდრე იუდეველებისა^[68]. ქვეყანაში მოქმედებს მაორების სექტები — რაიტანა და რინგაუ, რომლების სწავლებაც წარმოადგენს მკვიდრთა რელიგიისა და ქრისტიანობის საკუთარ თავს. ახალი ზელანდია რელიგიური თვალსაზრისით მრავალფეროვანია, ადგილი აქვს ისეთ საინტერესო მოვლენას, როგორიცაა ქრისტიანობისა და მკვიდრი მოსახლეობის რელიგიური სიწმინდეების შერწყმა.

ძირძველი მოსახლეობა |

პოლინეზიიდან წამოსულები, რომლებმაც დაახლოებით XI—XIV საუკუნეებში დაიწყეს ადრე სრულიად დაუსახლებელი ახალი ზელანდიის კუნძულების დასახლება, შექმნეს საფუძველი თვითმყოფადი და უნიკალური კულტურის მაორის ხალხის ჩამოსაყალიბებლად. მაორის ხალხისა და ევროპელების პირველი შეხვედრა გაიმართა 1642 წელს, როცა ჰოლანდიელი ზღვაოსნის აბელ ტასმანის გემი მიადგა ახალი ზელანდიის ნაპირებს.

თანამედროვე ისტორია |

შემდეგი შეხვედრა მოხდა მხოლოდ 1769 წელს, როდესაც ამ ნაპირებთან მივიდა ჯეიმზ კუკის ექსპედიცია. იმ დროს მაორის ხალხის საერთო რაოდენობა სავარაუდოდ შეადგენდა დაახლოებით 100 000 ადამიანს. უკვე 1800 წლისთვის ევროპული გემები ახალ ზელანდიას სტუმრობდნენ გაცილებით ხშირად, ხოლო 1830 წლისათვის ახალ ზელანდიაში უკვე ცხოვრობდა დაახლოებით 2000 ევროპელი. მათი მდგომარეობა მაორთა შორის არ იყო ყოველთვის თანასწორი, ბევრი მათგანიიყვნენ მონები ან ნახევრად მონები, მაგრამ ზოგიერთს ეკავა საკმაოდ მაღალი მდგომარეობა ტომების იერარქიაში. მაორებს ტრადიციულად არ ჰქონდათ სასაქონლო-ფულადი ურთიერთობა და ვაჭრობა, მაგრამ ახორციელებდნენ საქონლის გაცვლას. ამ ტრადიციას ისინი ავრცელებდნენ ევროპელ მეზღვაურებთან და ვეშაპისდამჭერებთან ურთიერთობაშიც. ერთ-ერთი ძირითადი საქონელი, რომელიც აინტერესებდათ მაორის ხალხს გახდა ევროპული ცეცხლსასროლი იარაღი, რის შედეგადაც XIX საუკუნის დასაწყისში ქვეყანაში დაიწყო ტომთაშორისი სისხლიანი შეტაკებების სერია, რომელმაც მიიღო მუშკეტების ომის სახელი და გრძელდებოდა ხანმოკლე შესვენებებით 1840 წლამდე. ტომთაშორისმა კონფლიქტებმა, მაორების გაცნობამ ალკოჰოლურ სასმელებთან, ასევე ადრე უცნობ ავადმყოფობებთან, ძირითადად წითელა, გრიპი და ვენერიული დაავადებები, მნიშვნელოვნად შეამცირა ამ წლებში ახალი ზელანდიის ძირძველი მოსახლეობის რაოდენობა, და 1896 წელს მაორის ხალხის რაოდენობამ მიაღწია თავის მინიმალურ რაოდენობას თანამედროვე ისტორიაში — 42 000 ადამიანზე ცოტათი მეტს^[69].

1840 წელს დიდმა ბრიტანეთმა და მაორის ტომთა ბელადებმა მიაღწიეს შეთანხმებას და ხელი მოაწერეს წერილობით ხელშეკრულებას, რომელმაც მიიღო სახელი ვაიტანგის ხელშეკრულება, რომლის პუნქტების თანახმად მაორები გადასცემდნენ ახალ ზელანდიას დიდ ბრიტანეთს სამეთვალყურეოდ, მაგრამ ინარჩუნებდნენ თავის ქონებრივ უფლებას, ხოლო დიდმა ბრიტანეთმა მაორისგან მიიღო მიწის ნაკვეთების შესყიდვის განსაკუთრებული უფლება. ამ პერიოდში ხდებოდა აქტიური ორმხრივი სოციალური ინტეგრაცია, რომელიც ზრდიდა ევროპელი გადმოსახლებულებისა და მაორების რაოდენობას. ვაჭრობის ობიექტი ძირითადად რჩებოდა მაორების კუთვნილი მიწა, მაგრამ აღმოცენება და განვითარება დაიწყო მაორების საკუთარმა საქმიანმა წამოწყებებმა.

ერთ-ერთი პრობლემა, რომელიც ხელს უშლიდა მაორის კუთვნილი მიწების გაყიდვის მდგრადი მექანიზმების შექმნასა და მისი ღირებულებების გარკვევას გახდა უთანხმოება მაორებსა და ევროპელებს შორის მიწაზე უფლების ფუნდამენტალური შინაარსის გარკვევაში, რომელიც კიდევ უფრო გაამძაფრა ვაიტანგის ხელშეკრულების თარგმანის არასწორმა ფორმულირებებმა. ისტორიულად მაორები ადრე არასდროს არ ყიდდნენ მიწას, მაგრამ ტომის ბელადებს შეეძლოთ გადაეცათ იგი მათ მფლობელობაში, ვინც მიწას ითხოვდა. ბუნებრივია, რომ ასეთი მიდგომა კარდინალურად განსხვავდებოდა ევროპელი დასახლებულების მოთხოვნილებებისგან და მიზნებისგან. ყოველივე ეს გახდა საფუძველი შეიარაღებული კონფლიქტების სერიებისა ერთი მხრივ მაორებსა და მეორე მხრივ ევროპელ დასახლებულებსა და ბრიტანეთის არმიის ნაწილებს შორის 1845 წლიდან 1872 წლამდე პერიოდის განმავლობაში, რომელსაც ეწოდა ახალი ზელანდიის მიწების ომები. 2000 მაორელზე მეტი დაიღუპა ამ შეტაკებებისას. დაპირისპირებების შედეგი გახდა ქვეყნის ადმინისტრაციის მიერ მაორის ხალხისათვის 14 000 კმ²-ზე მეტი მიწის კონფისკაცია, როგორც დასჯა მათ მიერ აჯანყების დაწყებისათვის.

XIX საუკუნის 60-იანი წლების დასაწყისში ახალ ზელანდიაში მაორებისა და ევროპელების რაოდენობა პირველად გახდა თითქმის თანაბარი — დაახლოებით 60 000 თითოეული მათგანი^[69]. XX საუკუნის 20-იან წლებამდე მაორთა რაოდენობა ან მცირდებოდა, ან რჩებოდა უცვლელ დონეზე, ხოლო ევროპელთა რაოდენობა 1921 წელს შეადგენდა უკვე 1 200 000 ადამიანს.

საზოგადოებაში თავისი პროპორციონალური წარმომადგენლობის მნიშვნელოვანი შემცირების მიუხედავად, მაორები აგრძელებდნენ ბევრად სოციალურად უფრო დამოუკიდებელნი დარჩენილიყვნენ, თუმცა მაინც განიცდიდნენ ადაპტაციას ევროპული ცივილიზაციის მიმართ. გამოჩნდნენ მნიშვნელოვანი პოლიტიკოსები და მეწარმეები მაორთა რიგებიდან. 1858 წელს სპეციალურად მომზადებული ბრძანებულების საფუძველზე ქვეყანაში გაიხსნა სახელმწიფოს მიერ სუბსიდირებული სასკოლო სისტემა მაორელი ბავშვებისათვის. 1865 წელს სისტემამ შეწყვიტა თავისი არსებობა მაორების მიწებისათვის ომებში მონაწილეობისათვის დასჯის გამო, მაგრამ ორი წლის შემდეგ კვლავ აღდგა. 1928 წლამდე ქვეყანაში არსებობდნენ მაორებისა და ევროპელების სწავლის ცალ-ცალკე პროგრამები, ხოლო 1935 წლიდან სწავლა გახდა სავალდებულო (15 წლამდე) და უფასო.

1867 წლიდან დაწყებული მაორებს აქვთ ადგილების მუდმივად დარეზერვირებული კვოტა ქვეყნის პარლამენტში, რომლის არჩევნები ხდება ცალკე ხმის მიცემით მხოლოდ მაორის ხალხს შორის. 2008 წლის მდგომარეობით ქვეყნის პარლამენტში შვიდი ადგილი (69-დან) ეკუთვნოდა ასეთ პარლამენტის წევრებს. ასევე მაორებს შეუძლიათ არჩეულნი იყვნენ პარლამენტში საერთო ხმის მიცემის დროსაც.

1900 წელს სახელმწიფომ გამოაცხადა მაორის ხალხის ჯანდაცვის მდგომარეობის გაუმჯობესების პროგრამის შექმნის შესახებ.

1928 წელს ქვეყნის მთავრობაში გამოჩნდა მაორელი პირველი მინისტრი.

მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში, მიუხედავად იმისა, რომ სავალდებულო სამხედრო ვალდებულება ახალ ზელანდიაში არ ვრცელდებოდა მაორის ხალხზე, მათი მნიშვნელოვანი რაოდენობა ნებაყოფლობით შევიდა ახალი ზელანდიის შეიარაღებული ძალების მოქმედ ქვედანაყოფებში და მონაწილეობდა საომარ მოქმედებებში ეგვიპტეში, იტალიაში და საბერძნეთში.

XX საუკუნის 40—70-იან წლებში დაიწყო მაორთა ურბანიზაციის აქტიური პროცესი, და ამ პერიოდიდან დაწყებული მაორების დიდი ნაწილი ცხოვრობს ქალაქებში. ამავე საუკუნის 60—70-იან წლებში მაორელთა განათლების დონის საერთო გაუმჯობესებასთან და მათი ცხოვრების დონის აწევასთან დაკავშირებით დაიწყო ეროვნული თვითშეგნების პროცესების ზრდა, რამაც მოიტანა მაორების როლის აღიარების აუცილებლობა ქვეყნის განვითარებაში და ჩამოყალიბებაში. 1975 წელს მიღებულ იქნა სახელმწიფო ბრძანებულება, რომელმაც გაამყარა ვაიტანგის ხელშეკრულების სტატუსი, და მის საფუძველზე 1977 წლიდან დაწყებული ქვეყანაში დაიწყო მოქმედება ვაიტანგის სასამართლომ, რომელიც იხილავდა მიწისა და სხვა რესურსების დაბრუნების, მიწის ომებიდან დაწყებული მაორის ხალხისათვის მიყენებული ზარალის კომპენსაციის განმსაზღვრელ დაკავშირებულ საქმეებს. ვაიტანგის სასამართლო არ არის სასამართლო-იურიდიული ინსტანცია, მაგრამ ქმნის კონსულტაციის წარმოებისა და მოლაპარაკებების მექანიზმებს ქვეყნის მთავრობასა და მაორებს შორის. 2008 წლის მდგომარეობით გადახდილი კომპესაციების ჯამმა შეადგინა 900 მილიონ ახალზელანდიურ დოლარზე მეტი.

1987 წელს მაორის ენა გახდა ახალი ზელანდიის ერთ-ერთი სახელმწიფო ენა.

თანამედროვე დემოგრაფიული მდგომარეობა |

ამ გვერდის ინფორმაცია მოცემულია 2006 წლის ახალი ზელანდიის მოსახლეობის აღწერის მონაცემების მიხედვით^[64][70].

მაორები შეადგენენ ქვეყნის მოსახლეობის 14,6 %-ს. მათი საერთო რაოდენობაა — 565 329 ადამიანი. 15 წელიწადში (1991—2006 წლები) ქვეყანაში ამ ხალხის რაოდენობამ მოიმატა თითქმის 30 %-ით. მათი რაოდენობიდან დაახლოებით 47 % არის შერეული ქორწინების შთამომავლები (ძირითადად ევროპელებთან). ახალ ზელანდიაში მცხოვრები მაორების 51 % — კაცია, 49 % — ქალი. მათ შორის 35 % — ბავშვები 15 წლამდე. ახალ ზელანდიაში მცხოვრებ მაორელთა საშუალო ასაკია — დაახლოებით 23 წელი. ამასთან, ქალების საშუალო ასაკი 24 წელზე ცოტათი მეტია, ხოლო კაცების საშუალო ასაკი — 21 წელზე ცოტათი მეტი.

მაორელთა დაახლოებით 87 % ცხოვრობს ჩრდილოეთ კუნძულზე და დაახლოებით 25 % ცხოვრობს ქალაქ ოკლენდში ან მის გარეუბანში. ამ ხალხის წარმომადგენლების მცირე კონცენტრაცია შეიმჩნევა კუნძულ ჩატემზე.

მაორელთა 23 %-ს შეუძლია თავისუფლად ისაუბროს მაორის ენაზე. დაახლოებით 25 % საერთოდ ვერ საუბრობს ამ ენაზე.

მაორელთა დაახლოებით 4 %-ს აქვთ საუნივერსიტეტო განათლება (ან უფრო მაღალი). მაორის საერთო მოსახლეობის დაახლოებით 39 %-ს აქვს მუდმივი სამუშაო მთლიანი დასაქმების რეჟიმში.

სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემები |

2008 წლის მდგომარეობით მაორები შეადგენდნენ ხალხის დაახლოებით 50 %-ს, რომლებიც ქვეყანაში იმყოფებოდნენ თავისუფლების შეზღუდვის ადგილებში, ხოლო ქვეყანაში კრიმინალური მოვლენების 42 % ხდება მაორელთა მონაწილეობით^[71]. ახალი ზელანდიის ყველა ეთნიკურ ჯგუფებს შორის მაორელები ინარჩუნებენ ყველაზე მაღალ უმუშევრობის დონეს,^[72] აქვთ ყველაზე დაბალი სიცოცხლის ხანგრძლივობა და ყველაზე მაღალი დაავადების დონე^[73].

სასაუბრო ენები |

ინგლისური ენა, მაორული ენა და ახალზელანდიური ნიშნების ენა არიან ქვეყნის ოფიციალური ენები.

ინგლისური ენა ძირითადი სასაუბრო ენაა და ქვეყნის მოსახლეობის 96 % იყენებს მას ერთმანეთთან სასაუბროდ. წიგნების, გაზეთებისა და ჟურნალების დიდი ნაწილი გამოიცემა ინგლისურ ენაზე, უპირატესად ამ ენაზე აწარმოებენ მაუწყებლობას რადიო და ტელევიზიები. მაორული ენა მეორე სახელმწიფო ენაა. 2006 წელს ახალზელანდიური ნიშნების ენამ (New Zealand Sign Language) მიიღო მესამე სახელმწიფო ენის სტატუსი.

ინგლისური ენის ახალზელანდიური დიალექტი^[74] ახლოა ავსტრალიურთან, მაგრამ მან შეინახა ინგლისის სამხრეთი რეგიონების ინგლისური ენის გაცილებით მეტი გავლენა. ამასთან ერთად, ახალზელანდიურმა დიალექტმა შეიძინა შოტლანდიური და ირლანდიური აქცენტის ზოგიერთი დამახასიათებელი თავისებურებები. წარმოთქმაზე გარკვეული გავლენა მოახდინა მაორულმა ენამ და ამ ენის ზოგიერთი სიტყვა შევიდა ქვეყნის მრავალეროვნული თანამეგობრობის ყოველდღიურ ურთიერთობაში.

ამასთან ერთად, ქვეყანაში ცხოვრობენ კიდევ 171 ენობრივი ჯგუფების წარმომადგენლები. ინგლისური და მაორიული ენების შემდეგ ყველაზე გავრცელებული ენებია — სამოას ენა, ფრანგული ენა, ჰინდი ენა და ჩინური ენა.

მაორების ენა |

მაორულმა ენამ ოფიციალური ენის სტატუსი (თვითდასახელება Te Reo Māori, ტე-რეო-მაორი) მიიღო 1987 წელს. მისი გამოყენება სავალდებულო გახდა სახელმწიფო დეპარტამენტებისა და დაწესებულებების დასახელებებში, ხოლო მისი შეზღუდვის გარეშე გამოყენება შესაძლებელი გახდა ყველა სახელმწიფო სამსახურების, სასამართლოების, საზოგადოებრივი საავადმყოფოებისა და ასევე შეიარაღებული ძალების ქვედანაყოფების თანამშრომლებისა და დამსწრეებისათვის. მაორული ენის საფუძვლების შესწავლა სასკოლო პროგრამების აუცილებელი კურსია, ხოლო რიგი სასწავლო დაწესებულებებისა აწარმოებენ სწავლას ორ ენაზე. ახალ ზელანდიაში ბევრმა გეოგრაფიულმა დასახელებამ ისტორიულად შეინარჩუნა თავისი ფესვები მაორულ ენაში.

მაორული ენა ეკუთვნის აღმოსავლეთ პოლინეზიური ჯგუფის ენებს. მაორულ ენას მშობლიურად თვლის დაახლოებით 150 ათასი ადამიანი.

ახალზელანდიური ნიშნების ენა |

2006 წელს ახალზელანდიურ ნიშნების ენას მიენიჭა ქვეყნის მესამე ოფიციალური ენის სტატუსი^[75]. ახალზელანდიური ნიშნების ენა — ბუნებრივად წარმოქმნილი ენაა, რომელსაც კომუნიკაციის მიზნით იყენებენ ყრუ ან სმენაშეზღუდული ადამიანები. მისი საფუძველი გახდა ბრიტანული ნიშნების ენა და მას აღიარებენ BANZSL-ის ენის ერთ-ერთ დიალექტად. ყოველდღიურ ურთიერთობაში 2013 წლის მონაცემებით ნიშნების ენას ხმარობდა 24 ათას ადამიანზე მეტი^[76].

ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფა |

პირველმა ევროპელმა გადმოსახლებულებმა, რომლებიც დაფუძნდნენ ახალ ზელანდიაში, დაყვეს ქვეყანა პროვინციებად. ტერიტორიების ფინანსური მართვის უფრო ცენტრალიზებული სისტემის შესაქმნელად, ქვეყნის დაყოფა პროვინციებად გაუქმდა 1876 წელს. ამის შედეგად ახალ ზელანდიას დღემდე არ აქვს იმის მსგავსი შიდა სახელმწიფოებრივი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიალური დაყოფის სისტემა, რომელსაც სხვა ქვეყნებში ჰქვიათ პროვინციები, შტატები, ოლქები. ტერიტორიის დაყოფის არსებული სისტემა შედგება ადგილობრივი თვითმმართველობის პრინციპზე. 1989 წლიდან მოქმედებს სისტემა, რომელიც შემდგარია რეგიონალური საბჭოებისაგან (Regional Council) და ტერიტორიალური სამმართველოებისაგან (Territorial Authorities).

ადმინისტრაციული დაყოფა |

ახალი ზელანდიის უმსხვილესი ადგილობრივი მმართველობის ორგანოა რეგიონი. ქვეყანაში სულ 16 რეგიონია. თორმეტ მათგანს ადგილობრივი არჩეული საბჭო მართავს, ოთხს კი ტერიტორიული სამმართველო, რომელიც ასევე ითავსებს რეგიონული საბჭოს ფუნქციებს. თანამედროვე ახალ ზელანდიას მართავს 12 რეგიონალური საბჭო, რომელიც ახორციელებს ადგილობრივ თვითმმართველობას და პასუხს აგებს ბუნების დაცვის პრობლემებზე და რეგიონალური ტრანსპორტის სისტემაზე. ამას გარდა, მოქმედებს 74 ტერიტორიალური სამმართველო (16 ქალაქის საბჭო, 57 ადგილობრივი საბჭო და ერთი კუნძულოვანი საბჭო), რომელიც პასუხს აგებს თავის რეგიონში კომუნიკაციებისა და ავტოგზების სისტემაზე, ცხოვრების პირობების უზრუნველყოფაზე, ახორციელებს ზედამხედველობასა და რეგულირებას მშენებლობაში და სხვა.

ახალი ზელანდიის გარე კუნძულები |

ახალი ზელანდია ფლობს 9 კუნძულოვან ჯგუფებს, რომლებიც მდებარეობენ სუბტროპიკულ და სუბანტარქტიკულ ზონებში; მათგან 7 არ შედის არც რეგიონებში, არც რომელიმე ადმინისტრაციული ოლქის ერთეულში. ისინი უშუალო მმართველობაში ექვემდებარებიან სპეციალურ ორგანოს — ინგლ. Area Outside Territorial Authority. ჩატემის კუნძულს აქვს სპეციალური ტერიტორიული ერთეულის სტატუსი, ხოლო კუნძული სოლანდრი შედის საუთლანდის რეგიონში.

	№	რეგიონი	რეგიონული საბჭო	ადმინისტრაციული ცენტრი	კუნძული	ფართობი (კმ²)[77]	მოსახლეობა[7] ად. (2013)	ISO 3166-2
	1	ნორთლენდი	ნორთლენდის რეგიონული საბჭო	უანგარეი	ჩრდილოეთი	13 941	151 692	NZ-NTL
	2	ოკლენდი (1)	ოკლენდის საბჭო	ოკლენდი	ჩრდილოეთი	5600	1 415 550	NZ-AUK
	3	უაიკატო		ჰამილტონი	ჩრდილოეთი	25 598	403 638	NZ-WKO
	4	ბეი-ოვ-პლენტი	ბეი-ოვ-პლენტის რეგიონული საბჭო	ტაურანგა	ჩრდილოეთი	12 447	267 741	NZ-BOP
	5	გიზბორნი (1)	გიზბორნის რაიონული საბჭო	გიზბორნი	ჩრდილოეთი	8351	43 656	NZ-GIS
	6	ჰოკს-ბეი	ჰოკს-ბეის რეგიონული საბჭო	ნეიპირი	ჩრდილოეთი	14 164	151 179	NZ-HKB
	7	ტარანაკი	ტარანაკის რეგიონული საბჭო	სტრატფორდი	ჩრდილოეთი	7273	109 608	NZ-TKI
	8	მანავატუ-უანგანუი	ჰორიზოუნსის რეგიონული საბჭო	პალმერსტონ-ნორთი	ჩრდილოეთი	22 215	222 672	NZ-MWT
	9	უელინგტონი	დიდი უელინგტონის რეგიონული საბჭო	უელინგტონი	ჩრდილოეთი	8124	471 315	NZ-WGN
	10	ტასმანი (1)	ტასმანის რაიონული საბჭო	რიჩმონდი	სამხრეთი	9786	47 157	NZ-TAS
	11	ნელსონი (1)	ნელსონის საქალაქო საბჭო	ნელსონი	სამხრეთი	445	46 437	NZ-NSN
	12	მარლბორო (1)	მარლბოროს რაიონული საბჭო	ბლენემი	სამხრეთი	12 484	43 416	NZ-MBH
	13	უესტ-კოსტი	უესტ-კოსტის რეგიონული საბჭო	გრეიმუთი	სამხრეთი	23 336	32 148	NZ-WTC
	14	კენტერბერი	კენტერბერის რეგიონული საბჭო	კრაისტჩერჩი	სამხრეთი	45 346	539 436	NZ-CAN
	15	ოტაგო	ოტაგოს რეგიონული საბჭო	დანიდინი	სამხრეთი	31 990	202 467	NZ-OTA
	16	საუთლანდი	საუთლანდის რეგიონული საბჭო	ინვერკარგილი	სამხრეთი	34 347	93 339	NZ-STL
		ჩატემის კუნძულები	სპეციალური ტერიტორიული ერთეული	ვაიტანგი		966	600	NZ-CIT
		სულ				276 413	4 242 051
(1) ამ რეგიონებს მართავს უნიტარული სამმართველო.

რუკა: ახალი ზელანდიის გარე კუნძულები.
კუნძულთა ჯგუფი (ორიგინალური სახელი)	ფართობი, კმ²	მოსახლეობა, ად. (2013)	უმაღლესი წერტილი (მ)	კოორდინატები
ჩრდილოეთი კუნძულიდან ჩრდილოეთით
კერმადეკის კუნძულები	33,08	—	მოუმოუკაის პიკი (516)	29°16′ ს. გ. 177°55′ დ. გ. / 29.267° ს. გ. 177.917° დ. გ. / -29.267; -177.917 (Kermadec Islands)
ტრი-კინგსის კუნძულები (Ngamotukaraka, Manawa Tawhi)	4,86	—	(დიდი კუნძული) (294)	34°09′ ს. გ. 172°08′ ა. გ. / 34.150° ს. გ. 172.133° ა. გ. / -34.150; 172.133 (Three Kings Islands)
სამხრეთი კუნძულიდან სამხრეთი/აღმოსავლეთი
ჩატემის კუნძულები (Wharekauri, Rekohu)	966,00	600	მაუნგეიტერ ჰილი (294)	43°54′ ს. გ. 176°32′ დ. გ. / 43.900° ს. გ. 176.533° დ. გ. / -43.900; -176.533 (Chatham Islands)
სოლანდრი (Hautere)	0,70	—	(სოლანდრის კუნძული) (330)	46°34′ ს. გ. 166°53′ ა. გ. / 46.567° ს. გ. 166.883° ა. გ. / -46.567; 166.883 (Solander Islands)
ახალი ზელანდიის სუბანტარქტიკული კუნძულები
ბაუნტის კუნძულები	1,35	—	(ფანელის კუნძული) (88)	47°46′ ს. გ. 179°02′ ა. გ. / 47.767° ს. გ. 179.033° ა. გ. / -47.767; 179.033 (Bounty Islands)
სნარის კუნძულები (Tini Heke)	3,41	—	(ჩრდილო-აღმოსავლეთი კუნძული) (152)	48°01′ ს. გ. 166°32′ ა. გ. / 48.017° ს. გ. 166.533° ა. გ. / -48.017; 166.533 (The Snares)
ანტიპოდის კუნძულები	20,97	—	ჰალოვეის მთა (366)	49°41′ ს. გ. 178°48′ ა. გ. / 49.683° ს. გ. 178.800° ა. გ. / -49.683; 178.800
ოკლენდის კუნძულები (Motu Maha)	625,60	—	დიკის მთა (705)	50°42′ ს. გ. 166°05′ ა. გ. / 50.700° ს. გ. 166.083° ა. გ. / -50.700; 166.083 (Auckland Islands)
კემპბელის კუნძულები (Motu Ihupuku)	113,31	—	ჰონის მთა (569)	52°32′ ს. გ. 169°09′ ა. გ. / 52.533° ს. გ. 169.150° ა. გ. / -52.533; 169.150 (Campbell Islands)
სულ	1769,28	600	დიკის მთა (705)

ახალი ზელანდიის სამეფო |

ახალი ზელანდიის სამეფოს ტერიტორია

ახალი ზელანდიის სახელმწიფო ფლობს ერთ დამოკიდებულ ტერიტორიას (ტოკელაუ). ამავე დროს ახალი ზელანდია არის ახალი ზელანდიის სამეფოს ძირითადი წევრი — ერთ-ერთი 16 თანამეგობრობის სამეფოებიდან. სხვა თანამეგობრობის სამეფოებისგან განსხვავებით, ახალი ზელანდიის სამეფო არ არის სახელმწიფო და არ აქვს საერთაშორისო სახელმწიფოებრივი აღიარება. ტერმინს „ახალი ზელანდიის სამეფო“ აქვს კონცეპტუალური, სიმბოლური ხასიათი, მიუთითებს სხვადასხვა ქვეყნების, სახელმწიფოებისა და ტერიტორიების ერთიან ისტორიაზე და მორალურ ფასეულობაზე და სახელმწიფოს ერთი მეთაურის აღიარებაზე. უშუალოდ ახალი ზელანდიის გარდა სამეფოს შემადგენლობაში ასევე შედიან კუკის კუნძულები, ტოკელაუ, ნიუე და ანტარქტიკული როსას ტერიტორია. კუკის კუნძულები და ნიუე არიან დამოუკიდებელი სახელმწიფოები, რომლებიც ახალ ზელანდიასთან თავისუფალ ასოციაციაში იმყოფებიან. ტოკელაუ — დამოკიდებული ტერიტორიაა ახალი ზელანდიის მმართველობის ქვეშ. დიდმა ბრიტანეთმა როსას ტერიტორია გადასცა ახალ ზელანდიას მმართველობის ქვეშ 1923 წელს და 1961 წლიდან ახალი ზელანდია დე-ფაქტო ასრულებს ანტარქტიკის ხელშეკრულების პირობებს, რის თანახმადაც ანტარქტიდა არის ინტერნაციონალური ტერიტორია, რომელიც არც ერთ სახელმწიფოს არ მიეკუთვნება.

ახალი ზელანდიის სამეფოს შემადგენლობაში შემავალი ყველა სახელმწიფოსა და ტერიტორიის მაცხოვრებლები არიან ახალი ზელანდიის მოქალაქეები. ახალი ზელანდია უზრუნველყოფს სამეფოს წევრი სახელმწიფოების უსაფრთხოებას და წარმოადგენს მათ ინტერესებს საერთაშორისო არენაზე.

ახალი ზელანდიის მონარქი არის სამეფოში შემავალი ყველა სახელმწიფოსა და ტერიტორიის ოფიციალური მეთაური.

დროშა	გერბი	ტერიტორია	რეგიონი	ფართობი, კმ²	მოსახლეობა, ად. (2011)	დედაქალაქი	სტატუსი
		ახალი ზელანდია*	წყნარი ოკეანე	268 680	4 404 400	უელინგტონი	სუვერენული სახელმწიფო
		კუკის კუნძულები	წყნარი ოკეანე	236,7	14 974	ავარუა	თვითმართვადი სახელმწიფო წარმონაქმნი
		ნიუე	წყნარი ოკეანე	261,46	1611	ალოფი	თვითმართვადი სახელმწიფო წარმონაქმნი
		ტოკელაუ	წყნარი ოკეანე	10	1411	ატაფუ	დამოკიდებული ტერიტორია
		როსას ტერიტორია**	ანტარქტიდა	450 000	0	—	დამოკიდებული ტერიტორია**
		სულ		719 188	4 422 396
* კერმადეკის კუნძულების, ჩატემის კუნძულების, ასევე ახალი ზელანდიის სუბანტარქტიკული კუნძულების ჩათვლით. ** საერთაშორისო თანამეგობრობის მიერ არ არის აღიარებული ანტარქტიკის ხელშეკრულების თანახმად.

ეკონომიკა |

ახალი ზელანდია — განვითარებული ქვეყანაა საბაზრო ეკონომიკის სისტემით, რომლის საფუძველს შეადგენს სოფლის მეურნეობა, გადამამუშავებელი და კვების მრეწველობა და ტურიზმი. ქვეყნის ეკონომიკას აქვს ორიენტაცია ექსპორტზე. ძირითადი სავაჭრო პარტნიორებია ავსტრალია, აშშ, იაპონია, ჩინეთი.

ახალი ზელანდიის მთლიანი ეროვნული პროდუქტი (მეპ) 2007 წელს შეადგენდა 112,7 მილიარდ ამერიკულ დოლარს, ამ მაჩვენებლით სხვადასხვა მონაცემებით ეკავა 58—60 ადგილი მსოფლიოში^[78]. სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსავლები — 54,36 მილიარდი ამერიკული დოლარი^[79]. შემოსავალი ერთ სულ მოსახლეზე 2007 წელს შეადგენდა 26 300 ამერიკულ დოლარს, ამ მაჩვენებლებით ეკავა 21 ადგილი მსოფლიოში^[80]. მთლიანი ეროვნული პროდუქტის წლიური ზრდის დონე შეადგენს 4,8 %-ს. ინფლაციის დონე 2006 წლის მონაცემებით შეადგენდა 3,8 %-ს^[81]. ქვეყნის საგარეო ვალი 2006 წლის მონაცემებით შეადგენდა 59,08 მილიარდ ამერიკულ დოლარს (47-ე ადგილი მსოფლიოში), რაც ერთ სულ მოსახლეზე საორიენტაციოდ შეადგენს 11,7 ათას ამერიკულ დოლარს^[82]. სახელმწიფო სექტორის წილი ეკონომიკაში დაბალია: 2008 წელს სახელმწიფოს კონტროლის ქვეშ იყო 19 საწარმო და ორგანიზაცია^[83].

ქვეყანაში შრომისუნარიანი მოსახლეობის რაოდენობა 2007 წელს — 2,18 მილიონი ადამიანი^[84]. ამ რაოდენობიდან დიდი ნაწილი (65 %-მდე) დაკავებულია მომსახურების სფეროში. უმუშევრობის დონე 2007 წელს — 3,8 %^[85].

ახალი ზელანდია არის რამდენიმე საერთაშორისო და რეგიონალური ეკონომიკური ორგანიზაციის წევრი. მათ შორის ყველაზე გავლენიანია — ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაცია, მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაცია, აზია-წყნარი ოკეანის ეკონომიკური თანამშრომლობა, საერთაშორისო ენერგეტიკული სააგენტო.

ახალი ზელანდია 2012 წელს თავში ჩაუდგა საუკეთესო ქვეყნების რეიტინგს ბიზნესის წარმოების მხრივ, რომელიც შეადგინა ამერიკულმა საქმიანმა ჟურნალმა Forbes-მა. ერთი წლით ადრე ახალ ზელანდიას სიაში ეკავა მეორე ადგილი. Forbes-ში განმარტავენ, რომ ახალი ზელანდიის ლიდერობა უზრუნველყო მისმა „გამჭვირვალე და სტაბილურმა“ ბიზნეს-კლიმატმა, წარმოების ხელშეწყობამ. ახალმა ზელანდიამ დაიკავა პირველი ადგილი 11 მაჩვენებლიდან ოთხში, რომლებსაც იკვლევდნენ Forbes-ის წარმომადგენლები. ქვეყანა ლიდერობს პირადი თავისუფლების სფეროში, ინვესტორების უფლებების დაცვაში, ბიუროკრატიისა და კორუფციის დაბალ მაჩვენებლებში^[86].

ფულადი სისტემა |

ახალი ზელანდიის ფულადი სისტემა ჩაისახა მხოლოდ ამ მიწებზე პირველი ევროპელების მოსვლის შემდეგ. უფრო ადრეულ წლებში მაორები არ ხმარობდნენ ფულს ამ სიტყვის ჩვეული გაგებით, ისინი თავიანთ ეკონომიკურ ურთიერთობაში უპირატესობას აძლევდნენ ბარტერულ გაცვლებს.

1840 წლამდე ქვეყანაში არ არსებობდა ერთიანი მონეტარული სისტემა და დასახლებულები ძირითადად იყენებდნენ ბრიტანეთში გამოშვებულ მონეტებს. ბანკნოტები ბრუნვაში საკმაოდ მცირე რაოდენობით იყო გაშვებული. 1840 წლის შემდეგ ბრუნვაში შევიდა კერძო ვალიანი ვალდებულებები და ბანკნოტები, რომლებსაც უშვებდნენ კერძო ვაჭრები. ასეთი სიტუაცია გრძელდებოდა 1881 წლამდე და შედეგად ჯამში 48 კერძო ვაჭარმა ამ პერიოდში გამოუშვა ბრუნვაში თავისი ბანკნოტები და მონეტები. 1897 წელს ქვეყნის ერთადერთი ოფიციალური ვალუტა გახდა დიდი ბრიტანეთის ფულადი ნიშნები. ამას გარდა, ქვეყნის კიდევ 6 ბანკს ჰქონდა უფლება გამოეშვა ბრუნვაში საკუთარი ბანკნოტები. 1930 წლიდან ქვეყნის ერთადერთი ლეგალური ვალუტა გახდა ფულადი ნიშნები, რომლებიც ბრუნვაში შემოუშვა ახალი ზელანდიის სარეზერვო ბანკმა (ინგლ. Reserve Bank of New Zealands). საცდელად გამოიყენეს ბრიტანული ფულადი სისტემა დანაყოფით გირვანქა სტერლინგი, შილინგი და პენსი. 1967 წელს ბრუნვაში შევიდა საკუთარი ფულადი მეათედური სისტემა — ახალზელანდიური დოლარი და ცენტი.

დღეისათვის ქვეყნის მიმოქცევაში იმყოფებიან ბანკნოტები ნომინალით 5, 10, 20, 50 და 100 დოლარი და მონეტები ნომინალით 1 და 2 დოლარი და 10, 20 და 50 ცენტი.

საბანკო სისტემა |

ახალი ზელანდია ფლობს საბანკო მომსახურების ჩამოყალიბებულ სისტემას, რომელიც აგებულია მთელი საბანკო მოღვაწეობის აუცილებელ სახელმწიფო ლიცენზირების სისტემაზე. 2009 წლის მდგომარეობით ქვეყანაში მოქმედებს 19 ბანკი, რომელთაგანაც 9 არის მსხვილი საერთაშორისო ბანკის განყოფილება^[87].
საბანკო მუშაობის ორგანიზაცია კოორდინირებულია ახალი ზელანდიის სარეზერვო ბანკთან, რომელიც ასრულებს ქვეყნის ცენტრალური ბანკის ფუნქციებს და განსაზღვრავს სახელმწიფოს მონეტარულ და ფინანსურ პოლიტიკას. ქვეყნის ძირითად ბანკებს აქვთ დაქსელილი განყოფილებები ქვეყნის ყველა ძირითად დასახლებულ პუნქტში, ამასთან ერთად KiwiBank-ის განყოფილებები მუშაობენ კავშირგაბმულობის საფოსტო განყოფილებების ბაზაზე. ქვეყნის ყველა ძირითადი ბანკი მონაწილეობენ EFTPOS-ის (Electronic Funds Transfer at Point of Sale) ბანკთაშორის სისტემაში, რომელიც უზრუნველყოფს ურთიერთგანაღდებას საკრედიტო და სადებეტო ბარათებით გადახდის დროს.

სოფლის მეურნეობა |

1869 წელს სურსათის გაყინვა გამოიგონეს, რამაც ხელი შეუწყო მეცხვარეობისა და მერძევეობის განვითარებას, რადგან ამიერიდან ცხვრის ხორცი და კარაქი უცხოეთშიც გაიყიდებოდა. 1973 წლამდე, ვიდრე დიდი ბრიტანეთი ევროპის კავშირში არ გაწევრიანდა, ახალზელანდიური პროდუქტების დიდი ნაწილი სწორედ იქ საღდებოდა, დღეს კი ქვეყანას მჭიდრო სავაჭრო კავშირი აქვს ავსტრალიასა და ჩრდილო-აღმოსავლეთ აზიასთან.

ახალ ზელანდიას აქვს ეფექტიური და მაღალგანვითარებული სასოფლო-სამეურნეო ინდუსტრიის მქონე ქვეყნის საერთაშორისო რეპუტაცია. საწარმოო მეცხოველეობის პროდუქცია (განსაკუთრებით სარძევე მეცხოველეობა და მეცხვარეობა), მებაღეობა, მეღვინეობა და მევენახეობა, მეტყევეობა გახდა ეროვნული ეკონომიკის ერთ-ერთი ძირითადი დარგები. საკვლევი სამუშაოები და თანამედროვე ტექნოლოგიები მთავარ როლს თამაშობენ ახალზელანდიური სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის მდგრად კონკურენტუნარიანობაში და მათზე მაღალ მოთხოვნილებაში საერთაშორისო ბაზარზე^[88].

2005 წელს ცხვრების საწარმოო სულადობა შეადგენს 40 მილიონ სულზე მეტს; მსხვილი რქოსანი საქონლის სულადობა — 8,6 მილიონი სული, მათგან 4,2 მილიონი სული — ძროხა; იმავე წელს ირმების სულადობა ფერმებში შეადგენს 1,6 მილიონ სულს^[89].

ახალი ზელანდიის სასოფლო-სამეურნეო დარგების სტრუქტურა ბევრი რამით უნიკალურია განვითარებული ქვეყნებისათვის. ძირითადი მისი თავისებურებაა სახელმწიფოს მხრიდან რაიმე დოტაციის არარსებობა საფერმერო მეურნეობებისადმი. მეწარმეებისა და სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის ექსპორტიორებისათვის ეს იწვევს აუცილებლობას დამოუკიდებლად გაუწიონ კონკურენცია თავის კოლეგებს სხვა მწარმოებელი ქვეყნებიდან, სადაც სასოფლო-სამეურნეო დარგები ტრადიციულად იღებენ სუბსიდიებს სახელმწიფოსაგან. ზუსტად ამასთან დაკავშირებით ახალი ზელანდია ჯიუტად გამოდის საერთაშორისო ეკონომიკურ ფორუმებზე და განსაკუთრებით მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის ფარგლებში ყველა მწარმოებელ ქვეყანაში სასოფლო-სამეურნეო ეკონომიკის დარგებისათვის სახელმწიფო ფინანსური დახმარების პროცესების კონტროლის საერთო რეჟიმის შემოღების შესახებ.

ქვეყნის სოფლის მეურნეობის ფუნქციონირებისა და განვითარების კონტროლს ახორციელებს სოფლის მეურნეობისა და სატყეო მრეწველობის სამინისტრო (ინგლ. Ministry of Agriculture and Forestry)^[90]. მაგრამ, ასეთი კონტროლი არაა შეზღუდული — ახალი ზელანდიის მთელი სოფლის მეურნეობა არსებობს და ვითარდება თავისუფალი ეკონომიკის პრინციპებზე.

საწარმოო თევზჭერა |

საწარმოო თევზჭერა დიდ როლს თამაშობს, როგორც ახალზელანდიელთა ცხოვრებაში, ასევე ქვეყნის ეკონომიკის განვითარებაში. ახალი ზელანდიისთვის ამას ბევრით განსაზღვრავს მისი 200 მილიანი განსაკუთრებული ეკონომიკური ზონა, რომელიც არის ქვეყნის მეთევზეებისათვის ძირითადი ბაზა.

2002 წელს საზღვაო მეურნეობის ეკონომიკამ მოიტანა 3,3 მილიარდი დოლარი ანუ მთლიანი ეროვნული პროდუქტის 3 %-ზე მეტი^[91]. 2006 წელს მხოლოდ ახლად დაჭერილი თევზისა და ზღვის პროდუქტების ექსპორტმა შეადგინა 1,3 მილიარდი დოლარი.

ზღვის რესურსების მოპოვება ხდება კვოტირების მეცნიერული დასკვნების საფუძველზე, რომელსაც განსაზღვრავს სახელმწიფო და ანაწილებს ეროვნულ თევზმომპოვებელ კომპანიებს შორის. კვოტების ნაწილი საწარმოო მოპოვებაზე ეკუთვნის მაორის ხალხს. კვოტის შესაბამისი თევზჭერისათვის ახალზელანდიური კომპანიები ხშირად ქირაობენ სხვა ქვეყნების თევზდამჭერ და გადამამუშავებელ ფლოტს, ყველაზე ხშირად უკრაინის, რუსეთის, ჩინეთის.

ქვეყნის მეთევზეები აწარმოებენ 130-ზე მეტი სახეობის თევზისა და სხვა საზღვაო რესურსების საწარმოო მოპოვებას. მათ შორის ყველაზე მთავარი მნიშვნელობისაა ახალზელანდიური მაკრურონუსი (ლათ. Macruronus novaezelandiae), ლუციანუსი (ლათ. Lutjanus), კალმარები, მერლუზა, ლანგუსტი (ლათ. Achelata) და სხვები. დაახლოებით მოპოვებული თევზისა და ზღვის პროდუქტების 90 % განკუთვნილია ექსპორტისთვის.

სამრეწველო პროდუქციის წარმოება |

სასოფლო-სამეურნეო წარმოება, საწარმოო თევზჭერა, კვებისა და სატყეო მრეწველობა არის ქვეყნის ეკონომიკის საფუძველი და ბევრი რამით განსაზღვრავს სამრეწველო პროდუქციის წარმოების განვითარების მიმართულებას. კვების მრეწველობა — მსხვილი საწარმოო დარგია ახალი ზელანდიის ეკონომიკაში ხალხის დაკავებით და დაქსელილი ინფრასტრუქტურით. კვების მრეწველობის პროდუქციის ჯამური მოცულობა შეადგენს მთლიანი ეროვნული პროდუქტის დაახლოებით 10 %-ს, ხოლო მისი ექსპორტი დაახლოებით 15 მილიარდ დოლარს^[92].

ქვეყნის დამახასიათებელი თავისებურებაა მსხვილი სამრეწველო საწარმოებისა და მძიმე მრეწველობის დარგების პრაქტიკულად მთლიანი არარსებობა. ამასთან ერთად, ქვეყანაში არსებობს დაახლოებით 15 000 კომპანია, რომელიც დაკავებულია სამრეწველო პროდუქციის წარმოებით ეკონომიკის სხვადასხვა დარგებისათვის. წარმოების დიდი წილი ორიენტირებულია ექსპორტზე. საწარმოო კომპანიები ჯამურად გენერირებენ მთლიანი ეროვნული პროდუქტის დაახლოებით 15 %-ს. სამრეწველო წარმოების ძირითადი რაოდენობა ორიენტირებულია საავტომობილო ტრანსპორტის, ავიაციისა და თავდაცვითი დარგების მომარაგების მოთხოვნილობებზე, ასევე ელექტრონული ნაკეთობებისა და მაღალი ტექნოლოგიების წარმოებაზე^[93].

ბიოტექნოლოგიური წარმოება (განსაკუთრებით სასოფლო-სამეურნეო ბიოტექნოლოგია და ფარმაკოლოგიური ტექნოლოგია) ტრადიციულია ახალი ზელანდიისათვის. მისი წლიური მოცულობა შეადგენს დაახლოებით 800 მილიონ დოლარს^[94].

ენერგეტიკა |

ახალი ზელანდიის ეკონომიკის ენერგეტიკული დარგის საფუძველია ნავთობ- და აირპროდუქტების, ელექტროენერგიის და გეოთერმული ენერგეტიკის გამოყენება. ქვეყნის არაბირთვული სტატუსის გამო, ახალ ზელანდიაში ატომური ენერგეტიკა არ გამოიყენება და გეგმები მის გამოჩენაზე არ არსებობს.

ახალ ზელანდიაში აირის მოპოვების ჯამური ენერგეტიკული მაჩვენებელი საორიენტაციოდ შეადგენს 200 პეტაჯოულს^[95].

ნავთობის მოპოვების ჯამური ენერგეტიკული მაჩვენებელი საორიენტაციოდ შეადგენს 38 პეტაჯოულს^[96]. ქვეყანაში ბოლო წლებში ნავთობის მოპოვება საგრძნობლად იკლებს, ხოლო იმპორტირებული ნავთობპროდუქტების რაოდენობა განუხრელად იზრდება და 2004 წელს ჯამურად შეადგენს დაახლოებით 300 პეტაჯოულს^[97].

ნახშირის მოპოვების ჯამური ენერგეტიკული მაჩვენებელი ახალ ზელანდიაში საორიენტაციოდ შეადგენს 140 პეტაჯოულს(2006 წლის მონაცემებით). მოპოვებული ნახშირის დაახლოებით მესამედი მიდის ექსპორტზე^[98].

აქტიურად გამოიყენება გეოთერმული ენერგია. ახალ ზელანდიაში 129 ცნობილი გეოთერმული ზონიდან სამრეწველო მნიშვნელობა აქვს 36 ზონას წყლის ტემპერატურით 70-დან 220 გრადუსამდე. გეოთერმული ორთქლი გამოიყენება რამდენიმე საწარმოო და სასოფლო-სამეურნეო ორგანიზაციაში, მაგრამ მისი ძირითადი მოცულობა გამოიყენება ელექტროენერგიის მისაღებად. მისი ასეთი გამოყენება იძლევა ქვეყანაში მიღებული ელექტროენერგიის საერთო მოცულობის არანაკლებ 7 %-ს (2,7 მილიარდი კვტ/სთ)^[99].

ქვეყანაში ელექტროენერგიის საერთო წარმოების მაჩვენებელი 2006 წელს შეადგენდა 41,5 მილიარდ კვტ/სთ-ს. ამასთან ელექტროენერგიის ყველაზე დიდი რაოდენობა (56 %, 23 მილიარდ კვტ/სთ-ზე მეტი) გამომუშავდა ჰიდროელექტროსადგურებში. აირი და ნახშირი გახდა მომდევნო მთავარი წყარო ელექტროენერგიის მიღებისა. მათი გამოყენებით 2006 წელს გამომუშავდა შესაბამისად 21,3 % და 13,1 % მთლიანი გამომუშავებული ელექტროენერგიისა ანუ 8,8 მილიარდი კვტ/სთ და 5,4 მილიარდი კვტ/სთ შესაბამისად. ელექტროენერგიის გამომუშავების ალტერნატიული წყაროა ქარის ელექტროსადგურები, 2006 წელს მათ მიერ წარმოებულია მთელი მოცულობის 1,5 %^[100].

ქვეყანა აგრძელებს აქტიურად განავითაროს ქარენერგეტიკა, 2007 წელს მან გააორმაგა გენერირებული მოცულობები ქარის ენერგეტიკულ ფერმებში 2006 წელთან შედარებით. 2008 წელს ქვეყანაში მოქმედებდა 8 ქარის ენერგეტიკული ფერმა. 11 ახალი ფერმა იმყოფება მშენებლობის დაწყების ან პროექტირების სხვადასხვა სტადიაში^[101].

საერთაშორისო ვაჭრობა |

ახალი ზელანდიის გეოგრაფიული იზოლირებულობა, თავისი ინდუსტრიული ბაზის შეზღუდულობა და მისი დაშორება მსოფლიოს ძირითადი ბაზრებიდან მისი განვითარების მთელი ისტორიის განმავლობაში აიძულებდა ქვეყანას მიექცია დიდი ყურადღება საგარეო ვაჭრობაზე საერთაშორისო ეკონომიკურ თანამშრომლობაზე. სხვადასხვა შეფასებით ქვეყანაში წარმოებული პროდუქციის არანაკლებ 20 % განკუთვნილია ექსპორტისათვის. 2006 წლის მონაცემებით ახალი ზელანდიის ექსპორტის საერთო მოცულობა შეადგენდა თითქმის 33 მილიარდ ახალზელანდიურ დოლარს და იმპორტის მოცულობამ იმავე წელს გადააჭარბა 37 მილიარდ ახალზელანდიურ დოლარს^[102].

ქვეყნის ეკონომიკის ძირითად საექსპორტო დარგებად ტრადიციულად ითვლება სოფლის მეურნეობა, თევზჭერა და ზღვის პროდუქტების გადამუშავება, ტყისა და ხის გადამამუშავებელი წარმოება. ზუსტად ამ დარგებზე მოდის ქვეყნის საექსპორტო შემოსავლის ნახევარზე მეტი. რძის პროდუქცია შეადგენს საერთო ექსპორტის მოცულობის არანაკლებ 18 %-ს, ბეწვის ექსპორტის წილზე მოდის არანაკლებ 14 % და სატყეო მეურნეობის პროდუქციისა და ხის გადამუშავების წილია ახალი ზელანდიის ექსპორტის საერთო მოცულობის არანაკლებ 4 %^[103].

ქვეყნის იმპორტის ყველაზე დიდი წილი შეადგენს ნავთობისა და საწვავის პროდუქტები, ასეთ შესყიდვებზე ქვეყნის მომზმარებლებმა დახარჯეს 3,1 მილიარდ ახალზელანდიურ დოლარზე მეტი. ბოლო წლებში იმპორტში სიდიდით მეორე გახდა ავტომობილები, სადაც იხარჯება 3,1 მილიარდი ახალზელანდიური დოლარი იმპორტის საერთო მოცულობაში. შემდეგ მოდის იმპორტი საავიაციო ტექნიკაზე, რომელზეც ყოველწლიურად იხარჯება არანაკლებ 1,7 მილიარდი ახალზელანდიური დოლარი^[104].

ქვეყნის ძირითადი სავაჭრო პარტნიორია ავსტრალია (ამ ქვეყანასთან ვაჭრობის მოცულობა 2005 წლის მონაცემებით შეადგენს 6,1 მილიარდ ახალზელანდიურ დოლარს), აშშ (4,2 მილიარდი ახალზელანდიური დოლარი იმავე მონაცემებით), იაპონია (3,3 მილიარდი ახალზელანდიური დოლარი). ექსპორტის არანაკლებ 70 % ახალი ზელანდიიდან მოდის აზია-წყნარი ოკეანის ეკონომიკური თანამშრომლობის ქვეყნებზე^[105].

ახალმა ზელანდიამ დაამყარა რამდენიმე შეთანხმება თავისუფალ ვაჭრობაზე. ამ სახის პირველი შეთანხმება დაიდო 1966 წელს ავსტრალიასთან, მოგვიანებით (1983 წელს) შეთანხმება კიდევ უფრო გაფართოვდა (Australia New Zealand Closer Economic Relations Trade Agreement). 2001 წლიდან ასეთი შეთანხმება მოქმედებს სინგაპურთან (New Zealand and Singapore Closer Economic Partnership). 2005 წელს შეთანხმება თავისუფალ ვაჭრობაზე დაიდო ტაილანდთან (New Zealand and Thailand Closer Economic Partnership). იმავე წელს ანალოგიური ხასიათის ოთხმხრივი შეთანხმება დაიდო ბრუნეისთან, ჩილესთან და სინგაპურთან (Trans-Pacific Strategic Economic Partnership). ახალმა ზელანდიამ 2008 წელს პირველმა განვითარებულ ქვეყნებს შორის დადო შეთანხმება თავისუფალ ვაჭრობაზე ჩინეთთან (New Zealand China Free Trade Agreement).

ტურიზმი |

ტურიზმის სფერო და მისი თანდამრთავი ინდუსტრია ხდება ახალი ზელანდიის ყოველწლიურად უფრო და უფრო მთავარი ელემენტი. ქვეყნის ადგილმდებარეობა და მისი ბუნების სილამაზე შერწყმული სერვიზის მაღალ დონესთან, მოხერხებული სატრანსპორტო სტრუქტურა და ტურისტების ქვეყანაში მოზიდვის აქტიური პროგრამის განვითარება ყოველივე ამას ხელს უწყობს.

დღეისათვის ტურიზმი ქმნის ქვეყნის მთლიანი ეროვნული პროდუქტის არანაკლებ 10 %-ს. ტურიზმის სფეროში დაკავებულია თითქმის 18 000 საწარმო და ისინი ქვეყანაში ქმნიან სამუშაო ადგილების დაახლოებით 10 %-ს^[106].

2006 წელს ქვეყანა მოინახულა თავის ისტორიაში ტურისტების რეკორდულმა რაოდენობამ — 2 422 000 ადამიანმა. ამასთან, საშუალოდ ყოველი ტურისტი იმყოფებოდა ქვეყანაში 20 დღე და ისინი ახალ ზელანდიაში ჯამურად ხარჯავდნენ 6,5 მილიარდ დოლარზე მეტს. ტურისტების ძირითად რაოდენობას შეადგენენ ავსტრალიის მოქალაქეებ. ბოლო დროს განსაკუთრებით მოიმატა ტურისტთა რიცხვმა ჩინეთიდან, რომლებმაც 2006 წელს დაიკავეს საერთაშორისო ჯგუფის ტურისტების საერთო რაოდენობიდან მეორე ადგილი. შემდეგ მოდიან ტურისტები აშშ-დან, გერმანიიდან, სამხრეთ კორეიდან, იაპონიიდან^[107].

ტრანსპორტი |

ტრანსპორტის განვითარება და სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურა არის ქვეყნის ერთ-ერთი ეკონომიკური პრიორიტეტი მისი განვითარების მთელი ისტორიის განმავლობაში. უპირველეს ყოვლისა ეს დაკავშირებულია ძალიან დაბალ მოსახლეობის სიმჭიდროვესთან შედარებით დიდ ტერიტორიაზე და დასახლებულ პუნქტებს შორის საკმაოდ დიდი მანძილით.

სატრანსპორტო სისტემის სტრუქტურა ქვეყნის შიგნით აგებულია სახელმწიფო ჩქაროსნული საავტომობილო გზების ქსელის საფუძველზე (New Zealand State Highway Network), რომელშიც შედის 100-ზე მეტი საავტომობილო მაგისტრალი. ამ ქსელს განაგებს სახელმწიფო ორგანიზაცია Transit New Zealand. ქვეყნის ძირითადი სატრანსპორტო არტერიაა — ტრასა SH1, რომელიც გადის ჩრდილოეთი და სამხრეთი კუნძულების მთელ სიგრძეზე. ქვეყნის საავტომობილო გზების საერთო სიგრძეა 92 000 კმ-ზე მეტი.

მსუბუქ ავტომობილებს შორის 2000-იან წლებში ახალ ზელანდიაში უპირატესობას აძლევდნენ იაპონური მარკის ავტომობილებს.

ქვეყნის რკინიგზის ტრანსპორტის სიგრძეა 3898 კმ (ელექტროფიცირებულია დაახლოებით 500 კმ). რკინიგზის ტრანსპორტის ეროვნული სისტემას მართავს სახელმწიფო ორგანიზაცია ONTRACK. 1993 წელს ქვეყნის რკინიგზის ტრანსპორტი პრივატიზირებულია. მის მძიმე ეკონომიკურ მდგომარეობასთან დაკავშირებით 2003 წელს ახალი ზელანდიის მთავრობა დათანხმდა ხელახლა დაიქვემდებაროს ის საკუთარ კონტროლ ქვეშ, ხოლო 2008 წელს მთავრობამ მთლიანად გამოისყიდა რკინიგზის ტრანსპორტის ქსელი და საბორნე გადაზიდვები, რის შედეგადაც ჩაატარა მისი რენაციონალიზაცია^[108].

ქვეყნის სამდინარე ტრანსპორტმა დაკარგა თავისი ყოფილი მთავარი სატრანსპორტო არტერიის ხარისხი, მაგრამ დღესაც 1609 კმ ვარგისია და ნაწილობრივ გამოიყენება მდინარეზე სანავიგაციოდ.

ჩრდილოეთისა და სამხრეთის კუნძულები ერთმანეთთან დაკავშირებულია პირდაპირი საბორნე გადასასვლელით, რომელსაც რეგულარულად გადაჰყავს მგზავრები და გადააქვს ტვირთი. გამოყენებული ბორნების ნაწილს შეუძლია სარკინიგზო ვაგონების და ავტომობილების გადაყვანა.

ქვეყნის ეკონომიკისათვის ისტორიულად დიდი მნიშვნელობა აქვს საზღვაო პორტს. დღეისათვის პორტები კონტეინერების ტერმინალებით მუშაობენ ოკლენდში, ტაურანგაში, უელინგტონში, დანიდინში და ნეიპირში. პორტპუნქტები მუშაობენ ფანგარეიში, გიზბორნში, ნიუ-პლიმუტში, ნელსონში, პიკტონში, ტიმარუში და ბლაფში. კიდევ სამი უბე ეპიზოდურად გამოიყენება გემების გასაჩერებლად და ტვირთების უმნიშვნელო გადამუშავებისთვის. ქვეყანაში ასევე მოქმედებს ექვსი სამდინარე პორტი, რომლებიც დღეისათვის არავითარ მნიშვნელოვან სატრანსპორტო როლს არ თამაშობენ.

მიუხედავად საზღვაო ტრანსპორტით გადაზიდვების მნიშვნელობისა, ახალი ზელანდია ფლობს საკმაოდ მცირე დიდი ტვირთამწეობის საზღვაო გემების რაოდენობას. ეს გამოწვეულია 1994 წელს საერთაშორისო საზღვაო კომპანიებისთვის კაბოტაჟური გადაზიდვების გახსნით და ახალი ზელანდიის გემების მიმოსვლის კომპანიების არაკონკურენტუნარიანობის გამო.

ქვეყანაში მუშაობს 113 აეროპორტი და აეროდრომი. მათგან ყველაზე დიდია ოკლენდის აეროპორტი, რომელსაც შეუძლია დაახლოებით 11 მილიონი მგზავრის მიღება წელიწადში. 70 %-ზე არანაკლები მგზავრი შემოდის ახალ ზელანდიაში მისი მეშვეობით^[109]. შემდეგი თავისი მნიშვნელობით და გადაყვანის მოცულობით უელინგტონის^[110] და კრაისჩერჩის აეროპორტია^[111], რომელსაც შეუძლია დაახლოებით 4 მილიონი მგზავრის მიღება ყოველწლიურად.

ახალი ზელანდიის ეროვნული ავიაგადამზიდია კომპანია Air New Zealand, რომლის ძირითადი ბაზირების აეროპორტი ოკლენდშია. ამ კომპანიის თვითმფრინავები ახორციელებენ რეგულარულ ფრენებს მსოფლიოს 11 ქვეყანაში, ხოლო კომპანიის მონაწილეობა საერთაშორისო პარტნიორულ პროგრამებში მის მგზავრებს საშუალებას აძლევს ყოველგვარი სიძნელეების გარეშე გაემგზავრონ პრაქტიკულად მსოფლიოს ნებისმიერ წერტილში. ოთხი მისი შვილობილი კომპანია — Air Nelson, Eagle Airways, Mount Cook Airline და Freedom Air — ასრულებენ სატვირთო ავიაგადაზიდვებისა და სამგზავრო ავიაგადაყვანებს ძირითად რაოდენობას ქვეყნის შიგნით.

სატრანსპორტო მილსადენები ახალ ზელანდიაში გამოიყენება უმნიშვნელოდ. მილსადენები ჩადებულია აირის (დაახლოებით 1000 კილომეტრი), ნავთობპროდუქტების (160 კილომეტრი) და შეკუმშული აირის (150 კილომეტრი) ტრანსპორტირებისთვის.

საერთაშორისო ინვესტიციები |

ახალი ზელანდია, რომელიც საერთაშორისო ფინანსური ბაზრის სრულუფლებიანი წევრია, აქტიურად მონაწილეობს მსოფლიო საინვესტიციო პროცესებში. ავსტრალია და აშშ არიან ქვეყნის მთავარი ფინანსური პარტნიორები. 2006 წლის მონაცემებით ამ ქვეყნების მწარმოებლების მიმდინარე ინვესტიციების ჯამური მოცულობა ახალი ზელანდიის ეკონომიკაში საორიენტაციოდ შეადგენს 110 მილიარდ ახალზელანდიურ დოლარს, რაც შეადგენს უცხოური ინვესტიციების საერთო მოცულობის თითქმის ნახევარს. ქვეყანაში საერთო მიმდინარე ინვესტიციების მოცულობით შემდეგნი არიან დიდი ბრიტანეთი, შვეიცარია და სინგაპური, რომლებმაც ჯამურად ჩადეს ინვესტიცია 20 მილიარდ ახალზელანდიურ დოლარზე მეტი. ახალი ზელანდიის ეკონომიკაში უცხოური ინვესტიციებისთვის ყველაზე პოპულარული პროექტებია ფინანსებისა და დაზღვევის სფეროში. ახალ ზელანდიაში უცხოური მწარმოებლების ინვესტიციების მოცულობამ 2006 წელს შეადგინა 19,5 მილიარდი ახალზელანდიური დოლარი, ამასთან ახალზელანდიელმა მწარმოებლებმა უცხოურ პროექტებში იმავე წელს ჩადეს ინვესტიცია მხოლოდ 10,7 მილიარდი ახალზელანდიური დოლარი^[112].

ახალი ზელანდიის გრძელვადიანი საკრედიტო რეიტინგები (ეროვნულ ვალუტაში)^[113]:

• Fitch Ratings (2008): AAA


• Standard & Poor's (2009): AAA


• Moody’s Investor’s Service (2008): Aaa

კავშირგაბმულობა და კომუნიკაციები |

თავისი გეოგრაფიული მდებარეობის გამო ახალი ზელანდია მისი თანამედროვე ისტორიის განმავლობაში ყურადღებას აქცევდა კავშირგაბმულობის სისტემის განვითარებას. უკვე 1840 წელს ქვეყანაში დაიწყო საფოსტო სამსახურის მუშაობამ, ხოლო 1862 წელს გაყვანილ იქნა პირველი სატელეგრაფო ხაზი, რომელმაც დააკავშირა ქალაქი კრაისჩერჩი ერთ-ერთ მის ახლომდებარე დასახლებულ პუნქტთან. 1865 წელს სატელეგრაფო კავშირი დამყარდა ჩრდილოეთ და სამხრეთ კუნძულებს შორის, ხოლო 1872 წელს სატელეგრაფო კავშირი დამყარდა ქვეყნის ორ დიდ ქალაქებს უელინგტონსა და ოკლენდს შორის. 1876 წელს ავსტრალიაში წყალქვეშა კაბელის გაყვანამ პირველად დაუკავშირა ახალი ზელანდიის საკომუნიკაციო ხაზები, როგორც თვითონ ავსტრალიას, ასევე მისი გავლით აზიისა და ევროპის ქვეყნებს. 1877 წელს ქვეყანაში გამოჩნდა პირველი სატელეფონო ხაზი. 1906 წელს მუშაობა დაიწყო რადიოსადგურებმა. 1939 წელს რადიომიმღებების რაოდენობის მხრივ ერთ სულ მოსახლეზე ქვეყანა გავიდა მეორე ადგილზე მსოფლიოში (აშშ-ს შემდეგ). 1960 წელს ქვეყანაში გამოჩნდა პირველი სატელევიზიო სადგური. 1971 წლიდან ახალი ზელანდიის სამოქალაქო კომუნიკაციების სისტემაში გამოყენება დაიწყო თანამგზავრებმა. 1985 წელს ქვეყნის ყველა უმაღლესმა სასწავლებელმა ერთმანეთს დაუკავშირდა ერთიანი კომპიუტერული ქსელით, ხოლო 1986 წელს გამოჩნდა ახალზელანდიური ეროვნული დომენი. 1993 წელს ქვეყანამ მიიღო მუდმივი მიღება ინტერნეტის სისტემაში.

2009 წლის მდგომარეობით ქვეყანაში მოიხმარება 4,245 მილიონი მობილური ტელეფონი, ხოლო საკაბელო სატელეფონო კავშირის ქსელი მოიცავს ქვეყნის საცხოვრებელი სახლების დაახლოებით 99 %-ს. ქვეყანაში მუშაობს 41 ტელესამაუწყებლო სადგური. 3,36 მილიონი ახალზელანდიელი მუდმივად სარგებლობს ინტერნეტის მომსახურებით^[114].

ქვეყანაში მოქმედებს მობილური კავშირის სამი ოპერატორი, რომელიც იყენებს 1X EV-DO, GSM, HSDPA, UMTS — 2degrees, Vodafone^[115] და Telecom.^[116]

2009 წელს ახალ ზელანდიაში მოქმედებდა 986 საფოსტო განყოფილება, რომელიც ამუშავებდა დაახლოებით 1 მილიარდ საფოსტო გზავნილს ყოველწლიურად^[117].

სოციალური სფერო |

განათლება |

ახალი ზელანდიის განათლების სისტემაში შედის: სკოლამდელი დაწესებულებები (Childhood Services), უფასო დაწყებითი და საშუალო სასკოლო განათლება (Primary and Secondary Education) და ყველა ახალზელანდელიელისთვის უმაღლესი განათლების სისტემა (Tertiary Education) თანაბარი პირობებით.

სკოლამდელი განათლების სისტემა მოიცავს ექვსწლამდელი ასაკის ბავშვის ცხოვრების პერიოდს. ახალ ზელანდიაში სკოლამდელი დაწესებულებები სახელმწიფოს არ ეკუთვნის და შედის კერძო ბიზნესის სექტორში. საშუალოდ 60 %-მდე სკოლამდელი ასაკის ბავშვები დადიან ბავშვთა საგანმანათლებლო ცენტრებში^[118].

სასკოლო განათლება მოიცავს ბავშვებს ხუთი წლის ასაკიდან და აუცილებელია ექვსიდან თექვსმეტი წლის ასაკის ბავშვებისათვის. ყველა სკოლაში სწავლა მიმდონარეობს ინგლისურ ენაზე, რამდენიმე სპეციალიზირებული სკოლა იძლევა განათლებას მაორის ენაზე უპირატესი სწავლებით. ამასთან ერთად, მაორის ენა სწავლების აუცილებელი საგანია დაწყებით სკოლებში და ქვეყნის სკოლების უმრავლესობაში მაორის ენაზე სწავლის მსურველთათვის არსებობენ სწავლების სპეციალიზირებული პროგრამები.

განათლება სკოლებში პასუხობს სწავლების საერთომიღებულ მსოფლიო სტანდარტებს ახალზელანდიური სასკოლო სერთიფიკატის (NCEA Level 1) აღიარებით, როგორიც მოეთხოვება ბრიტანულ General Certificate of Secondary Education-ს, კანადურ და ამერიკულ Grade 10-ს შესაბამის სტანდარტებს^[119].

უმაღლესი განათლების სისტემა მოიცავს სკოლისშემდგომი პროფესიონალური მომზადებისა და სწავლების მთელ სექტორს. დღეისათვის ქვეყანაში მუშაობს 36 ღია უმაღლესი სასწავლო ცენტრი, 8 უნივერსიტეტის, 21 ტექნოლოგიური ინსტიტუტის (ინგლ. Institute of Technologies) და პოლიტექნიკური საგანმანათლებლო ცენტრის (ინგლ. Polytechnic) ჩათვლით. ამას გარდა, მოქმედებს 46 პროფესიონალური მომზადების ცენტრი და 895 კერძო საგანმანათლებლო სასწავლო დაწესებულება, რომელთა დიდი ნაწილი შედგება უცხოელი სტუდენტებისათვის ინგლისური ენის სწავლების ცენტრებისაგან^[120].

ქვეყანაში განვითარებულია და მოქმედებს დაუსწრებელი სწავლის სისტემა ყველა დონეზე. ბევრი სასწავლო დაწესებულება მზადებას გადის საღამოს საათებში და არდადეგების პერიოდში.

ჯანდაცვა |

ახალი ზელანდიის ჯანდაცვის სისტემა მრავალსაფეხურიანია და მისი საფუძველი დაშენებულია ჯანდაცვის რეგიონალურ საბჭოებზე (District Health Boards). ქვეყანაში მოქმედებს 21 ასეთი ორგანიზაცია, მათი მუშაობის ფინანსირებას ახორციელებს სახელმწიფო. მათი ძირითადი ამოცანაა მათ ტერიტორიაზე მოსახლეობის ჯანმრთელობის დაცვის კომპლექსური გადაწყვეტა და ყველა სტრუქტურისა და მათ ტერიტორიაზე ჯანმრთელობის დაცვის ეროვნული სისტემის რგოლების სისტემური ინტეგრაცია.

ახალი ზელანდიის ჯანდაცვის სისტემის შემდეგი რგოლია ორგანიზაციები და სპეციალისტები, რომლებიც წარმოადგენენ ეგრედ წოდებულ ძირითად სამედიცინო დახმარებას (Primary Health Care). ამაში შედის ახალზელანდიელებისთვის განკუთვნილი სავადმყოფოების გარეშე მომსახურება, ექიმებისა და სამედიცინო პერსონალის მომსახურების ჩათვლით, რომლებიც ახორციელებენ პირველად მიღებებს; სპეციალისტებისა და ორგანიზაციების მომსახურება, რომლებიც ახდენენ დაკვირვებას მოსახლეობის ჯანმრთელობაზე ან აკეთებენ საგანმანათლებლო და საინფორმაციო სამედიცინო მომსახურებას; დანტისტებისა და ფსიქოლოგების მომსახურება; ოსტეოპატებისა და ქიროპრაქტიკოსების მომსახურება. ძირითადი სამედიცინო დახმარების სპეციალისტები, თუმცა კი იღებენ სახელმწიფო სუბსიდიებს, მაგრამ, ხშირად, მუშაობენ დამოუკიდებლად სახელმწიფო სამედიცინო დაწესებულებების სისტემის გარეთ.

ახალი ზელანდიის ჯანდაცვის სისტემის შემდეგი მთავარი რგოლია შეიძლება ჩაითვალოს ჯანდაცვის სისტემის ორგანიზაცია (Primary Health Organisations), რომლებსაც ეკუთვნიან საავადმყოფოები, სპეციალიზირებული სამედიცინო ცენტრები და სანიტარულ-ჰიგიენური დაწესებულებები.

სახელმწიფო ახორციელებს კონტროლს ქვეყანაში ჯანდაცვის საკითხების მთელ კომპლექსზე ჯანმრთელობის სამინისტროს სტრუქტურების დახმარებით^[121] (Ministry of Health). სამინისტრო სახელმწიფო ბიუჯეტისა და არასაბიუჯეტო შემოსავლების ხარჯზე ახორციელებს დარგის სტრუქტურულ ფინანსირებას. ასეთი ფინანსირების ძირითად მიზანად ითვლება აუცილებელი სამედიცინო დახმარების თანაბარი შესაძლებლობების მიცემა ქვეყნის მოსახლეობის ყველა ფენებისათვის. ზუსტად ამიტომ, სახელმწიფო საავადმყოფოები მთელ რიგ შემთხვევებში აკეთებენ უფასო სამედიცინო დახმარებას, ხოლო სახელმწიფო სისტემის — Accident Compensation Corporation-ის^[122] დახმარებით თითოეულ ახალზელანდიელს შეუძლია მიიღოს უფასო სამედიცინო დახმარება უბედური შემთხვევის დროს. სახელმწიფო ასევე მოსახლეობისადმი გამოყოფს დოტაციებს წამლების პრეპარატების დიდი ჩამონათვალის შესყიდვის დროსაც და ახორციელებს პენსიებისა და დახმარებების გაცემას ხანგრძლივი ავადმყოფობის ან შრომისუნარიანობის დაკარგვის შემთხვევაში. ქვეყანაში ასევე მოქმედებს კერძო სამედიცინო დაზღვევის განვითარებული სისტემა.

კულტურა და საზოგადოება |

ახალი ზელანდიის თანამედროვე კულტურაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა დღესაც კი აქვს ტრადიციებსა და ხალხთა კულტურულ გავლენას, რომლებიც ცხოვრობენ ბრიტანეთის კუნძულებზე, და ბევრი დასავლეთ ევროპელი ხალხის კულტურულ პრინციპებს, რომელთა წარმომადგენლები ამა თუ იმ დროს გადმოსახლდნენ ახალ ზელანდიაში. ამავე დროს, ტრადიციულია პოლინეზიელი ხალხის კულტურული ტრადიციების გავლენა. ყველაზე უფრო ძლიერია მაორების ტრადიცია, ასევე ბოლო ათწლეულებში ფიჯიდან, სამოადან, ტონგადან გადმოსახლებულებსაც შეაქვთ თავისი წილი ქვეყნის კულტურაში პოლინეზიური მიმართულების განვითარებაში. ბოლო 25 წელიწადში იმიგრაციული პროცესების გაძლიერებასთან დაკავშირებით გაიზარდა აზიელი ხალხის წარმომადგენელთა წილი ახალი ზელანდიის ერთიანი და მრავალსილამაზიანი კულტურის შექმნაში.

მაორის ეროვნული კულტურის შენახვა და განვითარება არის ქვეყნის ერთ-ერთი პრიორიტეტი. ჯერ კიდევ ნახევარი საუკუნის წინ მაორის ენა პრაქტიკულად აღარ იხმარებოდა ყოველდღიურ საუბრებში. დღეისათვის ეროვნული ტელევიზიის ერთ-ერთი არხი მაუწყებლობს მხოლოდ მაორის ენაზე, გამოდის გაზეთები და იბეჭდება წიგნები.

სახელმწიფო ორგანოების მუშაობას ქვეყნის კულტურისა და საზოგადოების განვითარების საკითხებში კოორდინაციას უწევს კულტურისა და ისტორიული შთამომავლობის სამინისტრო^[123].

ხელოვნება |

ლიტერატურა |

მაორის კულტურას თავისი განვითარების ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში არ ჰქონდა დამწერლობა, ამიტომ ლიტერატურული ხელოვნება ახალ ზელანდიაში შემოვიდა მხოლოდ ევროპელი მოსახლეობის მოსვლის შემდეგ. ახალზელანდიური ლიტერატურის ტრადიციული ჟანრია მოთხრობები და ნოველები. ყველაზე ცნობილი ავტორები არიან — კეთრინ მენსფილდი და ჯენეტ ფრეიმი.

მაორიმ დიდი გავლენა იქონია წერაში და იდეების გამოაშკარავებაში, ასევე ეს ფორმა გამოყენებული იქნა ორალურ ისტორიებსა და პოემებში.^[124] ბევრი ადრეული ინგლისური ლიტერატურა მიღებული იქნა ბრიტანეთიდან 1950-იან წლებამდე, როდესაც ლოკალურმა პუბლიკაციამ გაზარდა ახალი ზელანდიის ლიტერატურის დაწყების მცდელობები და ფართოდ გახდა ცნობილი.^[125]

კინოხელოვნება |

მიუხედავად იმისა, რომ ახალ ზელანდიაში კინოფილმების გადაღება დაიწყო ჯერ კიდევ XX საუკუნის ოციან წლებში, კინოინდუსტრიამ აქტიური განვითარება დაიწყო მხოლოდ იმავე საუკუნის სამოცდაათიან წლებში. ყოველწლიურად იზრდება ქვეყანაში გადაღებული ან ახალზელანდიელი კინემატოგრაფისტების მონაწილეობით შექმნილი ფილმების რაოდენობა^[126]. განსაკუთრებული აღიარება მიიღო ტრილოგიამ „ბეჭდების მბრძანებელი“, კინოფილმებმა „უკანასკნელი სამურაი“, „ნარნიის ქრონიკები. ლომი, ჯადოქარი და გარდერობი“, „ნარნიის ქრონიკები. უფლისწული კასპიანი“, „ზენა — მეომრების დედოფალი“ და სხვები. ახალზელანდიური კინოინდუსტრიის გამოჩენილ წარმომადგენლებს შორის აღსანიშნავია კინორეჟისორი პიტერ ჯექსონი, სცენარისტი და კინორეჟისორი ჯეინ კემპიონი, მსახიობები კრეიგ პარკერი, სემ ნილი, რასელ კროუ, კასლ-ჰიუზ კეიშა და ლუსი ლოულესი.

არქიტექტურა |

ახალი ზელანდიის ათვისების ევროპულ პერიოდამდე არქიტექტორული ხელოვნების ერთადერთი ფორმა იყო პოლინეზიური ტრადიციები, რომელიც შენახული და განვითარებული იყო მაორის კულტურაში. საცხოვრებელ შენობებთან ერთად, ნაგებობების ერთადერთი ფორმა იმ პერიოდში იყო ტომების საერთო შეხვედრებისათვის განკუთვნილი შენობები (მარაი, მაორი. Marae) და თავდაცვითი ციხე-სიმაგრეები. მარაის ჰქონდა ერთიანი არქიტექტურა და მორთულობა, რომელიც დამახასიათებელი იყო მთელი მაორის მოსახლეობისთვის და სულ მცირედ განსხვავდებოდა ზოგიერთ ტომში.

ქვეყნის ევროპული ათვისების დასაწყისშივე დაიწყო მშენებლობის განვითარება. რადგანაც იმ დროის მოსახლეობის დიდ ნაწილს შეადგენდნენ ბრიტანეთიდან გადმოსახლებულები, მშენებლობაში მათ თავიდანვე დაიწყეს ბრიტანული არქიტექტორული სკოლის დამკვიდრება. მაგრამ, უკვე XIX საუკუნეში, განსაკუთრებით XX საუკუნის პირველ ნახევარში ჩამოყალიბდა აშკარად გამოხატული ახალზელანდიური არქიტექტორული სტილი. ამიტომ ყველაზე ადრეულ ახალზელანდიურ ნაგებობებს აქვთ მნიშვნელოვანი სტილისტური გაბსხვავებები არა მარტო იმ დროინდელი ბრიტანული ნაგებობებისგან, არამედ ავსტრალიურისგანაც. ამის მიზეზი ბევრი რამით გამოწვეულია ქვეყნის დანარჩენი სამყაროსგან დიდი დაშორებით და მოსახლეობის მცირე სიმჭიდროვით, რაც საკმაოდ აძნელებდა ნებისმიერი დიდი ობიექტისა და შენობის მშენებლობის დაფინანსებას. მშენებლობისათვის გამოსადეგი ქვების დიდმა რაოდენობამ შესაძლებელი გახადა ქვეყნის ათვისების უკვე ადრეულ ეტაპებზე გამორიცხულიყო მშენებლობაში ხის მასალის გამოყენება.

ქვეყნის ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო არქიტექტურული ძეგლია ქალაქ ნეიპირის ცენტრალური ნაწილის застройка. ქალაქი, რომელიც თითქმის მთლიანად დაინგრა 1931 წლის მიწისძვრის დროს, აღადგინეს და ააშენეს იმ დროისათვის დამახასიათებელი არქიტექტურული სტილით არტ-დეკო, რომელიც დღეისათვის შემონახულია უცვლელი სახით და არის იუნესკოს მსოფლიო კულტურული საგანძურის ობიექტი^[127].

თანამედროვე ახალზელანდიური არქიტექტურისა და მშენებლობის ტექნოლოგიის ყველაზე უფრო ცნობილი მაგალითია ქალაქ ოკლენდში 1997 წელს აგებული სატელევიზიო ანძა სკაი-ტაუერი. სატელევიზიო ანძის სიმაღლე შეადგენს 328 მეტრს და 2007 წლის მაისის მდგომარეობით იგი სამხრეთ ნახევარსფეროს ყველაზე მაღალი შენობაა^[128].

მაორების ტრადიციული ხელოვნება |

მაორების ისტორიული ხელოვნება ძირითადად ატარებდა რელიგიურ აზრს. მისი ძირითადი მიმართულებებია ხის ან ქვის ნაკეთობების გამოთლა, დაწვნა, ცეკვები და ტატუირება. პირველი წიგნი მაორის ენაზე გამოიცა მხოლოდ 1840 წელს, ხოლო პირველი გაზეთი დაიბეჭდა 1900 წელს.

დამწერლობის არქონის გამო თავისი განვითარების დიდი ხნის განმავლობაში, ხის ან ქვის ნაკეთობების გამოთლა მაორის ხალხისათვის გახდა მისი თავისებური შემცვლელი და გამომხატველ სცენებში ხშირად გადმოიცემა ხალხის ისტორია და თქმულებები. დღემდე მაორის ხალხს შენახული აქვს ისტორიის „კითხვის“ თავისებური ტრადიციები ხეზე ან ქვაზე გამოთლის სახით.

ზედაპირის მხატვრული დაწვნა ხშირად გამოიყენება, როგორც საცხოვრებელი ადგილების ერთ-ერთი ზოგიერთი მორთულობის ნაწილი, ასევე გამოიყენება საკულტო და რელიგიური მიზნებისათვის ტომების საერთო შეკრებისათვის განკუთვნილ ნაგებობებში.

ტა-მოკო (უფრო ხშირად მოკო, მაორი. Tā moko) — სხეულის ან სახის ტატუირება, არის მაორების ერთ-ერთი უძველესი კულტურული ტრადიცია, რომელიც მათ ისტორიაში შემოსულია ხალხის კულტურული განვითარების პირველი ნაბიჯების დროს. დიდი ხნის მანძილზე მოკოს არსებობა იყო სოციალური სტატუსის სიმბოლო და დაბალი სოციალური ფენის ხალხს არ ჰქონდათ უფლება გაეკეთებინათ ტატუ სახეზე, თუმცა ტატუირების ელემენტები სხეულზე მათთვის დასაშვები იყო. კაცებისთვის ტრადიციულად ითვლებოდა მოკოს გაკეთება სახეზე, დუნდულებზე და ბარძაყებზე. ქალები ტატუს იკეთებდნენ ტუჩებზე და ლოყებზე. კაცებსაც და ქალებსაც ტატუ შეეძლოთ გაეკეთებინათ სხეულის სხვა ნაწილებზეც, მაგრამ ასეთ შემთხვევებში მას ჰქონდა ნაკლები მნიშვნელობა. ბოლო წლებში მოკოს პოპულარობა ისევ გაიზარდა და ახლა მისი გაკეთება ხშირად მაორის ხალხისათვის არის თავისი წინაპრებისა და ტრადიციებისადმი პატივისცემის გამოხატვა. ამავე დროს, მოკოს ელემენტები გახდა პოპულარული ახალი ზელანდიის მოსახლეობის სხვა ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლებში და საზღვარგარეთაც.

კაპა ჰაკა (მაორი. Kapa Haka) — მაორის ხალხის კულტურის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ელემენტი, რომელშიც შედის ცეკვების, მიმიკისა და მოძრაობების სისტემა სიმღერის თანხლებით. კაპა ჰაკა ითვლება თანამედროვე ახალი ზელანდიის საცეკვო ხელოვნების საფუძვლად. კაპა ჰაკას საცეკვო ტრადიციებში შედის რამდენიმე მიმართულება — პოი (მაორი. Poi) — ქალების ცეკვა, დღეისათვის მსოფლიოში ყველაზე ცნობილი, როგორც ერთ-ერთი სახეობა ბურთებით ჟონგლიორობისა თოკებთან ერთად^[129], და ჰაკა (მაორი. Haka) — კაცების ცეკვა, რომელიც მსოფლიოში ცნობილი გახდა ახალი ზელანდიის მორაგბეთა ეროვნული ნაკრების (All Blacks) მსოფლიო ასპარეზობებზე გამოსვლის შედეგად^[130]. ჰაკა შევიდა ყოველდღიურ ცხოვრებაში და არის სახელმწიფო და საზოგადოებრივი ცერემონიების ატრიბუტი. ახალი ზელანდიის შეიარაღებული ძალების არმიისა და ფლოტის ქვედანაყოფებს აქვთ ჰაკის შესრულების საკუთარი ვერსიები. ბევრი სპორტული კლუბი იყენებს მათთვის ადაპტირებულ ჰაკის ვერსიებს.

მუზეუმები |

ახალი ზელანდიის ევროპული ათვისების მცირე ისტორიის მიუხედავად, ქვეყანაში პირველი მუზეუმი გაიხსნა უკვე 1852 წელს. ეს არის დღესაც მოქმედი ქვეყანაში ერთ-ერთი დიდი მუზეუმი — ოკლენდის სამხედრო-ისტორიული მუზეუმი^[131] (Auckland War Memorial Museum). ქვეყნის დღეისათვის ყველაზე დიდი მუზეუმია უელინგტონში მდებარე ახალი ზელანდიის ეროვნული მუზეუმი, რომელიც უფრო ცნობილია ტე-პაპას სახელით. ამ მუზეუმის ისტორია იწყება 1865 წლიდან, მაგრამ პუბლიკისათვის თანამედროვე სახით მუზეუმი გაიხსნა 1998 წელს. ყოველწლიურად ის იღებს დაახლოებით 1,3 მილიონ დამთვალიერებელს^[132].

მცირე მუზეუმი ექსპოზიციებით, რომლებშიც მოთხრობილია ცალკეული რეგიონების, ქალაქებისა და დასახლებული პუნქტების ისტორია, ასევე ექსპოზიციებით, რომლებშიც ასახულია წარმოების ან მეცნიერების ზოგიერთი დარგის განვითარება, არსებობენ ქვეყნის პრაქტიკულად ყველა ქალაქებში. ბევრი ასეთი მუზეუმი ეკუთვნის კერძო მფლობელებს ან ფინანსდება საზოგადოებრივი ორგანიზაციებისა და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების მიერ. 1,3 მილიონ ახალზელანდიელზე მეტი (მოსახლეობის 31 %) მუზეუმებს ათვალიერებს ყოველწლიურად^[133].

ბიბლიოთეკები |

ქვეყნის უდიდესი ბიბლიოთეკაა 1858 წელს დაარსებული ახალი ზელანდიის ეროვნული ბიბლიოთეკა^[134]. ბიბლიოთეკების განვითარებული ქსელი არსებობს ქვეყნის ყველა ქალაქში და მსხვილ დასახლებულ პუნქტებში. ასევე პოპულარულია მოძრავი ბიბლიოთეკების სისტემა, რომელიც დააქვთ ამა თუ იმ მცირედ დასახლებულ ან დაშორებულ დასახლებულ პუნქტებში. ბიბლიოთეკების უმრავლესობა ფინანსდება ადგილობრივი თვითმმართველობებისა და შემოწირულობების ხარჯზე. ქვეყნის მოსახლეობის დაახლოებით 40 % მუდმივად სარგებლობს ბიბლიოთეკების მომსახურებით^[135].

მეცნიერება |

ახალი ზელანდიის სამეფო საზოგადოება (Royal Society of New Zealand) — არის ეროვნული მეცნიერებათა აკადემია და თავის რიგებში აერთიანებს დაახლოებით 60 დამოუკიდებელ სამეცნიერო-კვლევით და ტექნოლოგიურ ცენტრებს^[136]. სამეფო სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტები (Crown Research Institutes) — 1992 წელს შექმნილი სახელმწიფო ორგანიზაციებია, რომელიც აერთიანებს ცხრა ქვეყნისათვის მთავარ სასიცოცხლო კვლევით დარგებში მომუშავე სამეცნიერო-კვლევით ცენტრებსა და არის ქვეყნის უდიდესი სამეცნიერო-კვლევით გაერთიანება^[137]. სამეცნიერო-კვლევით დარგებში მუშაობასა და კვლევითი გამოკვლევების დანერგვას საერთო ეროვნულ დონეზე კოორდინაციას უწევს კვლევის, მეცნიერებისა და ტექნოლოგიის სამინისტრო^[138]. მეცნიერებისა და კვლევების განვითარების სახელმწიფო ხარჯები 2005 წლის საფინანსო წელს შეადგენდა მთლიანი ეროვნული პროდუქტის დაახლოებით 0,5 %-ს. სახელმწიფო ხარჯები შეადგენენ ქვეყნის ეკონომიკაში მეცნიერების, ტექნოლოგიისა და განვითარების ერთიანი მოცულობის დაფინანსების დაახლოებით 11 %-ს^[139].

ახალი ზელანდიისთვის ტრადიციულად უპირატესია სამედიცინო კვლევები, ბიოლოგია, ბიოქიმია, სასოფლო-სამეურნეო კვლევები და სატყეო მეურნეობა, საინჟინრო და სოციალური მეცნიერებები, ანტარქტიკული კვლევები. ახალ ზელანდიაში უდიდესი ასტრონომიული ობსერვატორიაა მაუნტ ჯონის საუნივერსიტეტო ობსერვატორია.

სამზარეულო |

ახალი ზელანდიის კულინარული ტრადიციები ჩამოყალიბებულია ქვეყნის იზოლირებული გეოგრაფიული მდგომარეობის საფუძველზე, რომელმაც გამოიწვია საკვები ბაზისა და ზღვის რესურსების მნიშვნელოვანი რაოდენობის შეზღუდვა მთელი ისტორიული ეტაპის განმავლობაში. ტრადიციების ჩამოყალიბებაზე ასევე გავლენა იქონია ქვეყნის ევროპელებით დასახლების დემოგრაფიულმა პროცესებმა — ძირითადად ბრიტანეთის კუნძულებიდან ჩამოსული ხალხის წარმომადგენლებმა. ქვეყნისთვის საერთო კულინარული კულტურის ჩამოყალიბებაში დიდი გავლენა იქონია XX საუკუნის 70-იანი წლების შემდგომ პერიოდში აზიის ქვეყნებიდან, ძირითადად ჩინეთიდან და ინდოეთიდან ჩამოსული ახალი იმიგრანტების კულტურულმა ტრადიციებმა. თანამედროვე ახალი ზელანდიის სამზარეულოს საფუძველია საერთაშორისო კულინარული სკოლისა და ტრადიციული ბრიტანული სამზარეულოს დიდი გავლენის ნარევი. ყველაზე პოპულარულ კერძებს შორის რჩება თევზი და ჩიფსები, თავისებური და გავრცელებული ძირითადად ავსტრალიაში და ახალ ზელანდიაში ხორცის ღვეზელი და პავლოვას ტორტი. მსოფლიო კულინარიულ ტრადიციებზე ახალზელანდიური სამზარეულოს გავლენა უმნიშვნელოა, თუმცა ახალზელანდიელი მეღვინეების პროდუქციამ შეიძინა განსაკუთრებული პოპულარობა მსოფლიოში. მაორის ტრადიციული სამზარეულოს კერძები პრაქტიკულად არ არის წარმოდგენილი ახალზელანდიელთა ყოველდღიურ რაციონში, თუმცა მაორთათვის ცნობილი ზოგიერთი პროდუქტები, მაგალითად ბატატი, გახდა ფართოდ გავრცელებული მთელ მოსახლეობას შორის.

მასობრივი საინფორმაციო საშუალებები |

2006 წელს ქვეყანაში გამოიცემოდა 20 ყოველდღიური გაზეთი. მათ შორის ყველაზე დიდია New Zealand Herald^[140], რომელიც გამოიცემა ტირაჟით 195 000 ეგზემპლიარზე მეტი. ამას გარდა, ქვეყანაში გამოდის კიდევ 126 გაზეთი, რომელთაგან უმრავლესი ეკუთვნის არასამთავრობო ორგანიზაციებს და ცალკეულ პირებს. 2006 წელს ქვეყანაში გამოიცემოდა დაახლოებით 230 ჟურნალი. ყველაზე დიდია ჟურნალები Skywatch^[141] და New Zealand Women’s Day^[142]. მათი ტირაჟია — შესაბამისად 500 000-ზე და 130 000-ზე მეტი ეგზემპლიარი.

ქვეყნის ყველაზე დიდი სატელევიზიო კომპანიაა ეროვნული Television New Zealand^[143]. კომპანია მაუწყებლობს ორ საერთო ეროვნულ არხზე TV ONE-ზე^[144] და TV2-ზე^[145]. პროგრამები გრძელდება 24 საათი დღე-ღამეში კვირაში 7 დღის განმავლობაში. მაუწყებლობა მისაღებია პრაქტიკულად ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე. სახელმწიფოს ფინანსური დახმარებით 2006 წელს კომპანიამ ასევე დაიწყო გადაცემები ახალ უფასო და რეკლამებისგან თავისუფალ ტელეარხზე FreeView^[146]. მაორის ეროვნული ენის განვითარებისა და მხარდაჭერისთვის ქვეყანაში მოქმედებს ტელეარხი Māori Television^[147], რომელზეც გადაცემები მიმდინარეობს უპირატესად მაორის ენაზე. ქვეყანაში ასევე მუშაობენ ორი დამოუკიდებელი ტელესამაუწყებლო კომპანია SKY Television^[148] და HT Media. პირველი სპეციალიზირებულია თანამგზავრული ციფრული არხების ტრანსლირებაზე, მეორე მაუწყებლობს არხებზე TV3^[149] და C4^[150].

სახელმწიფო ეროვნულმა რადიომ დაიწყო თავისი პროგრამების გადმოცემა XX საუკუნის 1930-იანი წლების დასაწყისში, ხოლო პირველი დამოუკიდებელი კერძო რადიოსადგური ქვეყანაში გამოჩნდა მხოლოდ 1960-იან წლებში. საერთო ეროვნულ რადიომაუწყებლობას აწარმოებს Radio New Zealand Te Reo Irirangi o Aotearoa^[151]. მის მმართველობაშია: სამი საერთო ეროვნული ქსელი National^[152], Concert^[153] და AM Network; საერთაშორისო მაუწყებლობის ახალზელანდიური სახელმწიფო სადგური Radio New Zealand International^[154]; ახალი ამბების არხები Radio New Zealand News^[155] და Current Affairs; ეროვნული აუდიოარქივი^[156]. ყველაზე დიდი დამოუკიდებელი რადიოკომპანიაა Niu FM^[157], რომელსაც მართავს National Pacific Radio Trust. კომპანიის პროგრამები მიიღება რაიონებში, სადაც ცხოვრობს ქვეყნის მოსახლეობის 85 %-ზე მეტი. რადიოარხი Māori Radio^[158] აწარმოებს თავის გადაცემებს მაორის ენაზე და შეიქმნა 1989 წელს ამ ენის მხარდაჭერისა და განვითარებისათვის. ამ არხზე მუშაობს 21 რადიოსადგური და ყველა მათგანი ეკუთვნის მაორის სხვადასხვა ტომს. ქვეყანაში მთლიანად მუშაობს დაახლოებით 200 სხვა დამოუკიდებელი რადიოსადგური.

ეროვნული სიმბოლოები |

ზოგადად მიღებული ქვეყნის არაოფიციალური ეროვნული სიმბოლოებია ფრინველი კივი (Apterygiformes) (ინგლ. kiwi) და მცენარე მოვერცხლისფრო ციატეა (Cyathea dealbata), რომელიც ცნობილია ახალზელანდიურ ყოველდღიურ საუბრებში, როგორც მოვერცხლისფრო გვიმრა (ინგლ. Silver Fern).

ფრინველი კივი იმდენად პოპულარულია, რომ XX საუკუნის 50-იან წლებში მისცა თავისი სახელი ჩინური აქტინიდიას (Actinídia) სახეობის ერთ-ერთი მცენარის ნაყოფს, რომელიც მოჰყავთ ახალ ზელანდიაში და ექსპორტირდება მსოფლიოს ბევრ ქვეყნებში, და დღეს ეს ხილი უფრო ცნობილია დასახელებით კივი (ინგლ. kiwifruit). ამას გარდა, კივი (ინგლ. Kiwi) გახდა ყოველდღიურად გამოყენებადი თვითდასახელება და ახალზელანდიელების საერთაშორისო ეროვნული დასახელება.

ფრინველ კივის გამოსახულებასთან ერთად, მოვერცხლისფრო გვიმრის გამოსახულება პოპულარულია და ხშირად გამოიყენება ახალზელანდიური ეროვნული ბრენდებისა და ლოგოტიპების გრაფიკებში.

სპორტი |

ალპინისტ სერ ედმუნდ ჰილარის ძეგლი კუკის მთის პირდაპირ

სპორტი ტრადიციულად თამაშობს მთავარ როლს ახალზელანდიელთა ცხოვრებაში. სპორტის სახეობების უმრავლესობას ახალ ზელანდიაში აქვს ინგლისური ფესვები.^[159] ბრიტანეთის კუნძულებიდან გადმოსახლებულებმა შეინარჩუნეს თავიანთი ტრადიციები და შედეგად დღეისათვის ეროვნული სპორტის სახეობაა რაგბი. რაგბის ტურში გამარჯვებებმა გვიან 1880-იან და ადრეულ 1900-იან წლებში დიდი როლი იქონია ქვეყნის საკუთარი სახელის დამკვიდრებაში,^[160] მიუხედავად ამისა, ამ სპორტის სახეობის გავლენა მას შემდეგ შემცირდა.^[161]მაორის მონაწილეობა ევროპულ სპორტში, განსაკუთრებით აღსანიშნავია რაგბიში, სადაც ქვეყნის ნაკრები ასრულებს ჰაკას ყოველი საერთაშორისო მატჩის დაწყების წინ.^[162] ახალი ზელანდიის ნაციონალური რაგბი უნიონი ხშირად აღიარებულია როგორც მსოფლიოში საუკეთესო და შედეგად მათი ნაკრები მსოფლიო ჩემპიონატის თასის მფლობელია. ახალი ზელანდიის მორაგბეთა ეროვნული ნაკრები (All Blacks) პირველ ადგილზეა საერთაშორისო რეიტინგში ეროვნულ ნაკრებებს შორის და აქვს საუკეთესო შეფარდება მოგებულ და წაგებულ თამაშებში მსოფლიოს ყველა ეროვნულ ნაკრებებთან სპორტის ამ სახეობაში. დიდი ხნის განმავლობაში ნაკრები მიიჩნევა უძლიერესად მსოფლიოში^[163][164]. ქვეყანაში 520 კლუბში გაერთიანებული 140 ათასზე მეტი დარეგისტრირებული მოთამაშეა და ამ თამაშის 2 ათასზე მეტი მსაჯია^[165].

ახალზელანდიური სირბილის სკოლა შევიდა მსოფლიო ელიტაში 1950-იანი წლების ბოლოს — 1960-იანი წლების დასაწყისში: ოლიმპიური ჩემპიონები პიტერ სნელი და მარეი ჰელბერგი თავიანთ მწვრთნელთან არტურ ლიდიარდთან ერთად. ლიდიარდის იდეები გადაიღო ბევრმა მწვრთნელმა მთელ მსოფლიოში. ლიდიარდის პოპულარული იდეების გავლენით ოკლენდში 1961 წელს ჩაისახა ძუნძულით სირბილი (ინგლ. jogging), რომელმაც 1970-იან წლებში მსოფლიოში მოიტანა სირბილის „ბუმი“.

ახალი ზელანდიის სპორტსმენები რეგულარულად მონაწილეობენ ოლიმპიურ თამაშებში (1920 წლიდან ეროვნული გუნდი მონაწილეობს ზაფხულის ოლიმპიურ თამაშებში, ხოლო 1952 წლიდან ზამთრის ოლიმპიურ თამაშებში). მათ ოლიმპიურ თამაშებზე მოიპოვეს (მდგომარეობა 2014 წლის სოჭის ზამთრის ოლიმპიური თამაშების დაწყებამდე) 42 ოქროს, 18 ვერცხლისა და 39 ბრინჯაოს მედლები^[166]. ქვეყანას კარგი შედეგი აქვს ოლიმპიურ თამაშებზე მიღებული მედლებით.^[167][168] საუკეთესო ოლიმპიური შედეგები აჩვენეს ნიჩბოსნებმა: კანოისტმა იან ფერგიუსონმა ერთადერთმა ახალზელანდიელთაგან, რომელმაც მოიგო 4 ოქროსა და 1 ვერცხლის მედალი 1984 და 1988 წლების ოლიმპიურ თამაშებზე, ხოლო მისმა მეწყვილემ პოლ მაკდონალდმა მოიპოვა 3 ოქროს, 1 ვერცხლისა და 1 ბრინჯაოს მედალი. 3 ოლიმპიური ოქრო 1960 და 1964 წლებში მოიპოვა განთქმულმა მორბენალმა პიტერ სნელმა. ქალებს შორის შეიძლება გამოვყოთ ოთხგზის მსოფლიოს ჩემპიონი ბარბარა კენდალი, რომელმაც ოლიმპიადებზე მოიგო ოქროს (1992), ვერცხლის (1996) და ბრინჯაოს მედლები (2000) ვინდსერფინგის შეჯიბრებაში და ბირთვის მკვრელი ვალერი ადამსი, რომელმაც მოიგო ზედიზედ ორი ოქროს მედალი ოლიმპიურ თამაშებზე 2008 და 2012 წლებში.

ქვეყნის სპორტულ ცხოვრებაში ტრადიციულად მთავარი მოვლენაა თანამეგობრობის თამაშები. 1950 და 1990 წლებში ეს თამაშები იმართებოდა ოკლენდში. 2018 წელს ამ თამაშების ჩატარების ერთ-ერთი პრეტენდენტები არიან ახალი ზელანდიის ქალაქები კრაისჩერჩი და უელინგტონი. ახალი ზელანდიის ეროვნული გუნდი — ერთ-ერთია იმ სხვა ექვსი ეროვნული გუნდიდან, რომელიც მონაწილეობდა ყველა გამართულ თამაშებში. ყველა გამართულ თანამეგობრობის თამაშებში ახალი ზელანდიის გუნდმა მოიპოვა 525 მედალი (მათ შორის 124 ოქრო, 167 ვერცხლი და 234 ბრინჯაო)^[169].

ახალზელანდიელებმა სერიოზულ მიღწევებს მიაღწიეს მსოფლიო ავტოსპორტში. ბრიუს მაკლარენი 1960 წელს გახდა მსოფლიოს ვიცე-ჩემპიონი ფორმულა ერთში, ხოლო შემდგომში დააარსა განთქმული გუნდი მაკლარენი, რომელიც გახდა ავტორბოლების მთელ ისტორიაში ერთ-ერთი საუკეთესო. ხოლო პირველი ახალზელანდიელი მსოფლიო ჩემპიონი ფორმულა ერთში გახდა დენი ჰიუმი 1967 წელს. 1960—1970-იან წლებში ფორმულა ერთში ასევე წამყვან მრბოლელებს მიეკუთვნება კრის ეიმონი. ახალზელანდიურმა ეკიპაჟმა შემადგენლობით ბრიუს მაკლარენი და კრის ეიმონი 1966 წელს მოიგო პრესტიჟული რბოლა — ლე-მანის 24 საათი ავტომობილით Ford GT40.

2000 და 2003 წლებში ახალზელანდიური საიახტო ეკიპაჟები Black Magic და Team New Zealand გახდნენ ამერიკის თასის გამარჯვებულები, რომელიც ერთ-ერთი ყველაზე უფრო ცნობილი რეგატაა მსოფლიოში.

ახალი ზელანდიის ყველაზე დიდ დახურულ სპორტულ არენებად შეიძლება მივიჩნიოდ TSB Bank Arena უელინგტონში (4650 ადგილი^[170]), Westpac Arena კრაისჩერჩში (9000 ადგილი^[171]) და Vector Arena ოკლენდში (12 000 ადგილი^[172]).

ბოლო წლებში, განსაკუთრებით ახალგაზრდებს შორის, უფრო და უფრო პოპულარული ხდება ფეხბურთი. 2006 წელს ახალი ზელანდიის ასაკით 17 წლამდე მოსახლეობის დაახლოებით 18 % უპირატესობას აძლევდა სპორტის ამ სახეობას^[173]. სხვა პოპულარულ სპორტის სახეობებს მიეკუთვნება გოლფი, კრიკეტი, ჩოგბურთი, ნეთბოლი (ქვეყანაში ყველაზე პოპულარული სპორტის სახეობა ქალებში), ცურვა^[167][174].

კიდევ არის ისეთი სპორტის სახეობები, რომელიც ქვეყანაში დიდი პოპულარობით სარგებლობს: ველოსპორტი, მძლეოსნობა, ნიჩბოსნობა, თევზაობა, ნადირობა.^[175][176]

ახალ ზელანდიას ჰყავს ძალიან კარგი გუნდები საერთაშორისო არენებზე რაგბიში, ნეთბოლში, კრიკეტში და სოფტბოლში, ასევე ტრადიციულად კარგად ასპარეზობენ ტრიათლონში, იახტების შეჯიბრში და ველოსპორტში.

ასევე აღსანიშნავია ცხენის ჯირითი, რომელიც დიდი პოპულარულით სარგებლობდა მაყურებლებს შორის 1960-იან წლებში.^[177]

ახალი ზელანდია ასევე ცნობილია მისი ექსტრემალური სპორტით და სათავგადასავლო ტურიზმით, ასევე ძლიერი ალპინიზმის ტრადიციებით.^[178]

დღესასწაულები და სამახსოვრო დღეები |

ახალი ზელანდიის კანონმდებლობა განსაზღვრავს საერთო ეროვნულ დღესასწაულებსა და სამახსოვრო დღეებს, ასევე რეგიონალურ სამახსოვრო დღეებს. ყველა საერთო ეროვნული დღესასწაული აუცილებელი დასვენების დღეა ქვეყნის მომუშავე მოსახლეობისა და მოსწავლეებისათვის. რეგიონალურ სამახსოვრო დღეებში აღნიშნავენ ქვეყნის ცალკეულ რაიონებში და ქალაქებში ისტორიის ამა თუ იმ თარიღებსა და შეიძლება იყოს დასვენების დღე სადღესასწაულო რაიონებში.

მთავარ საერთო დღესასწაულებს შეიძლება მიეკუთვნოს დედის დღე (მაისის მეორე კვირა) და მამის დღე (სექტემბრის პირველი კვირა).

ლიტერატურა |

• 
  Bain, Carolyn (2006). New Zealand. Lonely Planet. ISBN 1-74104-535-5. 
  


• 
  Garden, Donald (2005). Australia, New Zealand, and the Pacific: an environmental history, Nature and Human Societies. ABC-CLIO/Greenwood. ISBN 978-1-57607-868-6. 
  


• 
  Kennedy, Jeffrey (2007). "Leadership and Culture in New Zealand", Culture and Leadership Across the World: The GLOBE Book of In-Depth Studies of 25 Societies. US: Psychology Press. ISBN 978-0-8058-5997-3. 
  


• 
  Hay, Jennifer; Maclagan, Margaret; Gordon, Elizabeth (2008) Dialects of English: New Zealand English. Edinburgh University Press. ISBN 978-0-7486-2529-1. 
  


• 
  King, Michael (2003). The Penguin History of New Zealand. New Zealand: Penguin Books. ISBN 978-0-14-301867-4. 
  


• 
  Mein Smith, Philippa (2005). A Concise History of New Zealand. Australia: Cambridge University Press. ISBN 0-521-54228-6. 
  


• 
  (2005) რედ. Bateman, David: Bateman New Zealand Encyclopedia, 6th. ISBN 1-86953-601-0. 
  


• 
  Sinclair, Keith; revised by Dalziel, Raewyn (2000). A History of New Zealand. ISBN 978-0-14-029875-8. 
  


• Statistics New Zealand. New Zealand Official Yearbook (annual). ISBN 1-86953-776-9 (2010).

რესურსები ინტერნეტში |

ვიკისაწყობში^? არის გვერდი თემაზე:

ახალი ზელანდია

მთავრობა

• ახალი ზელანდიის მთავრობის პორტალი


• 
  კულტურისა და მემკვიდრეობის სამინისტრო - ინფორმაცია შეცავს დროშის, ჰიმნისა და ჯარის შესახებ.


• ახალი ზელანდიის სტატისტიკა

მოგზაურობა

• ახალი ზელანდიის ტურიზმის ოფიციალური საიტი

სხვა

• 
  ახალი ზელანდიის შესვლა The World Factbook-ში


• 
  ახალი ზელანდია Open Directory Project-ზე


• 
  ახალი ზელანდია BBC News-ისგან


• Te Ara, ახალი ზელანდიის ენციკლოპედია


• NZHistory.net.nz ახალი ზელანდიის ისტორიის საიტი


• 
  ახალი ზელანდიის ეკონომიკისა და განვითარების ორგანიზაცია


• 
  ახალი ზელანდია, UCB Libraries GovPubs-ზე


• 
  ზელანდია Encyclopædia Britannica-ზე


• ახალი ზელანდიის ამინდი


• 
  ახალი ზელანდიის მნიშვნელოვანი განვითარებები International Futures-ისგან

სქოლიო |

ხ • გ • რ ერთა თანამეგობრობის წევრი ქვეყნები  ავსტრალია  ანტიგუა და ბარბუდა  ახალი ზელანდია  ბანგლადეში  ბარბადოსი  ბაჰამის კუნძულები  ბელიზი  ბოტსვანა  ბრუნეი  გაიანა  განა  გრენადა  დიდი ბრიტანეთი  დომინიკა  ვანუატუ  ზამბია  იამაიკა  ინდოეთი  კამერუნი  კანადა  კენია  კვიპროსი  კირიბატი  ლესოთო  მავრიკი  მალავი  მალაიზია  მალტა  მოზამბიკი  ნამიბია  ნაურუ  ნიგერია  პაკისტანი  პაპუა-ახალი გვინეა  სამოა  რუანდა  სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა  სეიშელის კუნძულები  სენტ-ვინსენტი და გრენადინები  სენტ-კიტსი და ნევისი  სენტ-ლუსია  სვაზილენდი  სიერა-ლეონე  სინგაპური  სოლომონის კუნძულები  ტანზანია  ტონგა  ტრინიდადი და ტობაგო  ტუვალუ  უგანდა  ფიჯი  შრი-ლანკა

ხ • გ • რ მონარქიები ამჟამინდელი მონარქების სია გეოგრაფია აფრიკა · ამერიკა · ევროპა · ოკეანეთი აბსოლუტური ბრუნეი · საუდის არაბეთი · სვაზილენდი · ვატიკანი კონსტიტუციური ანტიგუა და ბარბუდა · ავსტრალია · ანდორა · ბაჰამის კუნძულები · ბაჰრეინი · ბარბადოსი · ბელიზი · ბელგია · ბჰუტანი · კამბოჯა · კანადა · დანია · გრენადა · იამაიკა · იაპონია1 · იორდანია · ქუვეითი · ლიხტენშტაინი · ლესოთო · ლუქსემბურგი · მალაიზია · მონაკო · მაროკო · ნიდერლანდები · ახალი ზელანდია · ნორვეგია · ომანი2 · პაპუა-ახალი გვინეა · კატარი2 · ესპანეთი · სენტ-კიტსი და ნევისი · სენტ-ლუსია · სენტ-ვინსენტი და გრენადინები · სოლომონის კუნძულები · შვედეთი · ტაილანდი · ტონგა · ტუვალუ · არაბთა გაერთიანებული საამიროები3 · გაერთიანებული სამეფო არჩევითი ანდორა · კამბოჯა · ქუვეითი · მალაიზია · სვაზილენდი · არაბთა გაერთიანებული საამიროები3 · ვატიკანი სუბნაციონალური განა აშანტი · დაგბონი მალაიზია ჯოჰორი · კედაჰი · კელანტანი · ნეგერი-სემბილანი · პაჰანგი · პერაკი · პერლისი · სელანგორი · ტერენგანუ ნიგერია იბადანი · ნრი · კანო · სოკოტო · ლაგოსი უგანდა ანკოლე · ბუგანდა · ბუნიორო · ბუსოგა · ტორო არაბთა გაერთიანებული საამიროები აბუ-დაბი · აჯმანი · დუბაი · ფუჯეირა · რას-ელ-ხაიმა · შარჯა · უმ-ალ-კაივაინი უოლისი და ფუტუნა ალო · სიგავე · უვეა სხვები მაორი (ახალი ზელანდია) · იოგიაკარტა (ინდონეზია) · ზულუს სამეფო (სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა) · ბაროტსელანდი (ზამბია) კურსივით აღნიშნულია თანამეგობრობის ის წევრები, რომელთაც ერთი და იგივე მონარქი ჰყავთ სახელმწიფოს მეთაურად. 1 მონარქის სახელმწიფოს მეთაურად ყოფნა სადავოა.    2 ტექნიკურად კონსტიტუციური, მაგრამ ეფექტურობით აბსოლუტური.    3 იყენებს სახელს პრეზიდენტი.